Tập quán trồng lúa nước của người Tày Lâm Bình

Gìn giữ tri thức canh tác từ bao đời

Lâm Bình - huyện miền núi của tỉnh Tuyên Quang, từ bao đời nay vẫn giữ vẻ đẹp nguyên sơ của núi rừng, những thung lũng xanh mướt và cánh đồng lúa nước trải rộng. Không chỉ là vùng đất giao thoa văn hóa của nhiều dân tộc, nơi đây còn tự hào lưu giữ một di sản quý báu là “tập quán trồng lúa nước của người Tày các xã Hồng Quang, Khuôn Hà, Thượng Lâm, Phúc Yên và thị trấn Lăng Can, huyện Lâm Bình”, được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch chứng nhận, đưa vào Danh mục di sản văn hoá phi vật thể quốc gia, minh chứng cho giá trị lâu đời của phương thức canh tác truyền thống mà đồng bào Tày vẫn gìn giữ qua bao thế hệ.

Theo những bậc cao niên kể lại, tổ tiên họ từ bao đời đã dựa vào những con suối nhỏ hay những mạch nước len lỏi trong khe núi để dẫn nước về ruộng. Khi chưa có hệ thống thủy lợi hiện đại, người Tày phải tìm cách thuần hóa thiên nhiên, khéo léo sử dụng từng dòng nước chảy để tưới mát cho những thửa ruộng. Họ quan sát từng đợt gió, từng mạch nước, từng con lũ tràn về để hiểu được quy luật của đất trời mà canh tác.

Khác hẳn với những vùng đất cùng chung nền văn minh lúa nước, truyền thống trồng lúa của đồng bào Tày ở huyện Lâm Bình không chỉ là một phương thức canh tác, mà còn là sự kết tinh của tri thức bản địa, phản chiếu mối giao hòa giữa con người và thiên nhiên. Hơn cả một nghề canh tác, đó là dấu ấn của bao thế hệ, là dòng chảy nối tiếp của những kỹ thuật canh tác lâu đời, một biểu tượng của trí tuệ và sức mạnh chinh phục thiên nhiên, nhưng vẫn thuận theo quy luật của đất trời.

Ẩn trong từng thửa ruộng uốn lượn giữa núi rừng là hệ thống tri thức bản địa phong phú, những kinh nghiệm, bí quyết canh tác được đúc kết qua bao mùa vụ, giúp đồng bào Tày không chỉ duy trì cuộc sống mà còn tạo nên những mùa vàng bội thu. Không chỉ dừng lại ở kỹ thuật sản xuất, trồng lúa với người Tày còn là một phần của văn hóa, một lối sống gắn liền với làng bản, với những nghi lễ cầu mùa, những lễ hội rộn ràng và những bữa cơm ấm cúng đượm hồn quê.

Mùa cấy, những người đàn ông trong bản thường cùng nhau đắp bờ, đào kênh, dẫn nước về từng ô ruộng. Những chiếc mương nhỏ bằng đất được đắp lên thủ công, có khi phải mất hàng tháng trời để tạo thành một hệ thống tưới tiêu hợp lý. Họ dùng tre nứa làm thành những cọn nước để dẫn nước từ suối về, đảm bảo ruộng không bao giờ bị khô cằn.

“Không chỉ dựa vào nguồn nước sẵn có, người Tày chúng tôi còn theo dõi các hiện tượng tự nhiên như sương mù, hướng gió hay thời điểm xuất hiện cầu vồng để dự báo thời tiết, từ đó điều chỉnh lịch cày cấy sao cho hợp lý. Ngày nào trời nồm, có sương đọng trên lá cây, đất mềm hơn thì hôm đó là ngày thích hợp để cày ruộng. Từ thời xa xưa, người Tày chúng tôi chỉ biết sử dụng giống lúa bản địa để sản xuất, nhưng đến nay cũng đã thay đổi và sử dụng giống lúa mới cho năng suất cao hơn”, ông Vi Văn Hình, lão nông (82 tuổi) ở xã Khuôn Hà chia sẻ.

Từ con trâu, cái cày đến những mùa vàng bội thu

Người Tày ở đây nói với nhau rằng “có cày, có thóc, có công, có ăn”, bởi lẽ với họ, ruộng đồng là nguồn sống, là sự gắn bó bao đời với đất đai, nơi mồ hôi đổ xuống để đổi lấy những mùa vàng trĩu hạt. Và cũng như những vùng quê thuần nông khác, hình ảnh con trâu, cái cày, đã trở thành biểu tượng gắn liền với đời sống lao động của đồng bào Tày.

Ngày xưa, khi chưa có máy móc hỗ trợ, những người đàn ông khỏe mạnh trong làng là trụ cột cầm cày, dắt trâu xuống ruộng. Nhưng ở Lâm Bình, những người phụ nữ cũng không kém phần dẻo dai, họ vừa khéo léo chăm sóc nhà cửa, vừa mạnh mẽ kéo cày, đắp bờ. Câu chuyện về những cô gái trẻ ngày xưa “vai sắt chân đồng”, cày cuốc như đàn ông, đã trở thành niềm tự hào của người dân nơi đây.

Bà Quan Thị Chung, người dân xã Phúc Yên, chia sẻ: "Ngày trước, làm ruộng cực lắm, bừa đất phải đi mấy vòng mới xong, có những hôm rét cắt da cắt thịt vẫn phải dắt trâu xuống đồng. Nhưng đổi lại, vụ nào cũng đầy kho thóc, nhà nào cũng thơm nức mùi cơm mới. Giờ có máy móc giúp đỡ, đỡ vất vả hơn nhưng vẫn phải giữ cái hồn của nghề cày ruộng. Có nhiều chỗ, bà con vẫn cấy lúa bằng tay, dưới gầm sàn nhiều gia đình, cái cày, cái bừa vẫn được treo ở cột nhà đợi mùa vụ mới mang ra sử dụng".

Mùa gặt đến, khi những cánh đồng lúa chín vàng óng ánh, bà con lại cùng nhau ra đồng. Tiếng gọi nhau í ới, tiếng liềm thoăn thoắt cắt từng bông lúa vang lên trong không gian tràn ngập hương thơm của mùa màng. Những bó lúa chắc nịch được buộc gọn, xếp thành từng đống lớn ngay trên ruộng, chờ đến lúc đập lúa.

Trước đây, khi chưa có máy móc hỗ trợ, người dân thường đập lúa bằng cách dùng sào tre nện mạnh xuống những tấm phên đan bằng nứa hoặc dùng chân dậm nhịp nhàng lên những bông lúa, tách hạt ra khỏi thân rơm. Những người phụ nữ vừa khéo léo nhặt nhạnh từng bông lúa rơi vãi, vừa nhanh tay sàng sảy để loại bỏ rơm rạ.

Hạt thóc sau khi thu hoạch sẽ được đổ ra sân phơi rộng, trải thành lớp mỏng để đón nắng hong khô. Ở những ngôi nhà sàn của người Tày, sân phơi có khi chính là khoảng đất rộng ngay trước cửa nhà, nơi các bà, các mẹ thường ngồi canh lúa, đôi khi tay vẫn thoăn thoắt dệt vải hay đan lát. Ánh nắng chiều xiên qua mái hiên, in bóng những bồ lúa đầy ắp.

Đến nay, người dân đã biết áp dụng cơ giới hoá trong sản xuất, từ máy cày, máy bừa, máy gặt đập liên hoàn... giúp công việc nhẹ nhàng hơn, nhưng những hình ảnh xưa cũ ấy vẫn in đậm trong ký ức của mỗi người.

Bảo tồn và phát huy giá trị truyền thống

Trong vòng quay của đất trời, người Tày ở Lâm Bình gìn giữ chu kỳ mùa vụ bằng bốn nghi lễ quan trọng: Lễ hội Lồng Tông (ngày hội xuống đồng mở đầu vụ mới), Tết Đắp Nọi (kết thúc tháng Giêng), Tết Đoan Ngọ và Tết cơm mới.

Từ những cánh đồng lúa trĩu bông, đồng bào Tày sáng tạo nên một nền ẩm thực tinh tế. Những món bánh chưng, bánh dày dẻo thơm, bánh khảo, bánh gai ngọt bùi, bánh trứng kiến độc đáo, bánh gio thanh mát hay cốm xanh mướt quyện hương lúa non – tất cả đều gắn liền với những mùa vụ, những nghi lễ linh thiêng. Bên cạnh đó, cơm lam, xôi ngũ sắc, bún hay mắm cá ruộng không chỉ là món ăn mà còn là biểu tượng của văn hóa, là hồn cốt của đời sống người Tày.

Nếp sống thuần nông không chỉ thể hiện qua những cánh đồng lúa nước, mà còn phản ánh trong niềm tin, tín ngưỡng, những quan niệm dân gian về sự hòa hợp giữa con người và thiên nhiên. Trong từng mùa vụ, từng nghi lễ, đồng bào gửi gắm ước nguyện về một cuộc sống phong đăng hòa cốc, nhân khang vật thịnh, vạn vật sinh sôi, mùa màng tươi tốt – một khát vọng bình dị nhưng sâu sắc, đã trường tồn cùng văn hóa Tày qua bao thế hệ.

Huyện Lâm Bình xác định cây lúa nước không chỉ là cây trồng chủ lực mà còn là biểu tượng văn hóa gắn liền với bản sắc địa phương. Huyện đã và đang triển khai nhiều giải pháp để khôi phục tiềm năng của cây lúa, khẳng định thương hiệu lúa nước Lâm Bình trên thị trường.

Hàng năm, chính quyền địa phương phối hợp cùng các cấp, các ngành tổ chức các nghi lễ, lễ hội nông nghiệp, không chỉ để bảo tồn phong tục truyền thống mà còn gắn với phát triển du lịch, đồng thời tổ chức các cuộc thi văn hóa ẩm thực; xây dựng các làng văn hóa dân tộc Tày tiêu biểu tại các xã, phục dựng không gian truyền thống của nghề trồng lúa nước.

Giữa dòng chảy hội nhập, khi những đô thị mọc lên ngày càng nhiều, khi cuộc sống ngày càng hiện đại, vẫn có một Lâm Bình giữ vững nhịp sống của mình, nơi người dân vẫn gieo trồng, trân trọng từng hạt lúa, từng mùa vàng bội thu. Những hạt lúa ấy vẫn bền bỉ vươn cao dưới ánh mặt trời, như tiếng hát Then của người Tày vẫn vang vọng giữa đại ngàn, để mỗi người khi rời xa đều muốn một lần quay lại, chạm tay vào hồn đất, hồn người nơi đây.