Chủ nghĩa Vandal và sự phá hoại các tác phẩm nghệ thuật

Việc hủy hoại các tài sản cá nhân, công cộng đặc biệt là tác phẩm nghệ thuật là một hiện tượng xã hội đáng lo ngại. Một phần do những kinh nghiệm lịch sử, sự phá hoại là sự phản ánh của một xã hội thiếu an toàn.

Chủ nghĩa Vandal

Trong tiếng Anh, chủ nghĩa Vandal - vandalism là một hành động cố ý liên quan tới việc phá hủy hoặc gây hư hỏng tài sản cá nhân hoặc công cộng. Thuật ngữ này bao gồm việc gây hư hại tài sản, như là vẽ bẩn và làm bẩn bề mặt trực tiếp lên tài sản mà không được sự cho phép của chủ nhân.

Thuật ngữ có gốc rễ trong quan điểm thời kì Khai Sáng ở châu Âu khi cho rằng bộ tộc người Đức Vandal là một kẻ phá hoại độc nhất. Những người Vandal được xem là những kẻ phá hoại nhẫn tâm khi họ cướp phá thành Rome vào khoảng năm 455. Không chỉ người Vandal mà có một bộ tộc Đức nữa là Goth bị đổ lỗi cho việc phá hủy thành Rome lúc đó.

Mặc dù những người Valdal có thể không phá hoại với mức độ lớn nhất so với những kẻ xâm lược cổ xưa khác, nhưng họ đã mang tiếng xấu bởi một nhà thơ Anh tên là John Dryden, người đã viết các bài thơ nổi tiếng về người Vandal và người Goth.

Tuy nhiên những người Vandal cố ý làm hư hỏng các bức tượng ở Rome, thứ mà nhiều nhà nghiên cứu cho rằng là lý do tên của họ được gắn với chủ nghĩa phá hoại nghệ thuật (vandalism of art). Thuật ngữ vandalisme (tiếng Pháp) được tạo ra năm 1794 bởi Henri Grégoire, để miêu tả sự phá hủy các tác phẩm nghệ thuật sau Cách mạng Pháp (1789-1799). Sau đó nó nhanh chóng được chấp nhận khắp châu Âu.

Những hành động được coi là chủ nghĩa Vandal là bỏ muối vào bãi cỏ nhằm cho cỏ chết, chặt cây khi chưa được phép, ném vỡ cửa sổ, đốt nhà, phun sơn vào tài sản người khác, đổ keo vào ổ khóa và nhiều hành động khác, lục lọi nhà cửa, làm ngập nhà người khác bằng việc mở vòi nước mà không khóa, nhổ cây.

Những hành động trên được quy cho là do tức giận hoặc đố kỵ, hoặc tự phát hoặc có thể từ sự chấp nhận từ đồng nghiệp, sự nổi loạn trong văn hóa băng đảng, bất mãn đối với các mục tiêu là con người hoặc xã hội. Động cơ khác là tìm kiếm sự chú ý cho các mục đích cá nhân.

Chủ nghĩa Vandal trong nghệ thuật

Chủ nghĩa Vandal trong nghệ thuật được định nghĩa là nhằm gây hư hỏng một tác phẩm nghệ thuật. Đối tượng, thường là được triển lãm nơi cộng cộng, hiện vật thường bị gây hư hại nhưng thiệt hại không đủ để phải di dời và vẫn được để chỗ cũ.

Điều này phân biệt nó với phá hủy nghệ thuật (art destruction) và sự đập bỏ thánh tượng (iconoclasm), hai hành động này có thể là phá hủy và di dời hoàn toàn, hoặc là ăn trộm nghệ thuật hoặc cướp bóc.

Những tác phẩm nổi tiếng trên thế giới như Mona Lisa, Night Watch, The Little Mermaid đã bị gây thiệt hại theo định nghĩa này trong nhiều lần. Nhiều kẻ phá hoại văn vật được chẩn đoán liên quan tới bệnh tâm thần. Một số liên quan tới những phá hoại vụn vặt như dùng bút chì gạch lên tác phẩm, dán bã kẹo cao su, viết tên, làm bẩn lên hiện vật.

Phá hủy tác phẩm nghệ thuật (Art Destruction)

Phá hủy tác phẩm nghệ thuật liên quan tới việc gây tổn hại hoặc phá hủy các tác phẩm nghệ thuật. Nó có thể xảy ra qua một quá trình tự nhiên, một tai nạn hoặc con người chủ tâm.

Thứ nhất là bị ảnh hưởng bởi tự nhiên, tất cả các tác phẩm nghệ thuật dần dần bị ảnh hưởng và hư hỏng bởi các yếu tố tự nhiên. Ví dụ Kim tự tháp Giza ở Ai Cập đang bị ăn mòn dần dần, có thể là do acid trong mưa. Hoặc trong một trận động đất ở Nhật vào năm 1923 tên là Kantō đã làm khoảng 10.000 tác phẩm nghệ thuật nước này vào thế kỉ 13 bị phá hủy.

Thứ hai là do tai nạn, nhiều tác phẩm đã bị làm hư hại hoặc phá hủy bởi tai nạn. Vào năm 1988, chiếc máy bay Swissair Flight 111 đã gặp tai nạn gần Nova Scotina, Canada, bức tranh Le Peintre của Picasso nằm trên máy bay đã bị phá hủy.

Thứ ba là nói tới hành vi chủ tâm phá hủy, được chia làm hai loại, loại thứ nhất là những tác phẩm được làm ra để hủy đi. Nhiều tác phẩm nghệ thuật thị giác được làm ra trong thời gian nào đó. Ví dụ như những tác phẩm trên cát, bằng băng, ví như các lâu đài cát, tượng cát. Hoặc một số nghệ sĩ khi làm ra tác phẩm, họ cảm thấy chúng không đạt tiêu chuẩn thì tự họ phá đi. Ví như danh họa Claude Monet đã phá hủy nhiều tác phẩm của ông.

Thứ hai (trong điều thứ ba trên) là những tác phẩm được làm ra không phải để hủy như trên, nhưng bị phá hủy cố ý. Nhiều tác phẩm nghệ thuật có thể bị phá hủy mà không được sự ưng thuận của tác giả hoặc cộng đồng địa phương. Ví dụ những bức tượng Phật ở Bamyan (Afghanistan) đã bị chính quyền Taliban phá hủy.

Những sự phá hủy này thường gây ra hậu quả thảm khốc và công chúng phẫn nộ, nó khác với Chủ nghĩa Vandal ở trên, thường chỉ gây hư hỏng tác phẩm. Ví dụ như trong các cuộc cách mạng Pháp, cách mạng Nga, cải cách văn hóa ở Trung Quốc, đã phá hủy nhiều tác phẩm nghệ thuật.

Vào giai đoạn 1930-1940, chính quyền Đức Quốc xã cũng phá hủy nhiều tác phẩm nghệ thuật mà họ gán cho là “suy thoái”, như các tác phẩm thuộc trường phái lập thể và chủ nghĩa siêu thực. Các tác phẩm được tạo ra bởi các nghệ sĩ gốc Do Thái bị phá hủy.

Vào ngày 11 tháng 9, 2001, nước Mĩ đã bị mất nhiều tác phẩm nghệ thuật, bao gồm các tác phẩm bằng gỗ của Louise Nevelson, các tác phẩm của Roy Lichtenstein và Joan Miró.

Việt Nam

Thời nhà Minh xâm lược vào thế kỉ 15, sử chép là tướng nhà Minh Vương Thông đã sai lính phá chuông Quy Điền, vạc Phổ Minh, tháp Báo Thiên để lấy đồng làm vũ khí; tượng Phật Quỳnh Lâm bị mang về Bắc, như vậy 4 vật gọi là An Nam tứ đại khí đã bị phá hủy hoặc lấy mất.

Trong chiến tranh chống Pháp, chống Mĩ ở Việt Nam, do bom, đạn, mìn, chất nổ của Pháp, Mĩ nói chung đã làm hư hại phá hủy nhiều công trình, như nhà cửa, đình chùa, lăng mà trong đó có chứa các tác phẩm nghệ thuật như tranh, tượng, tác phẩm điêu khắc.

Tư liệu viết bài:

1, https://en.wikipedia.org/wiki/Art_destruction

2, https://en.wikipedia.org/wiki/Vandalism

3, https://en.wikipedia.org/wiki/Vandalism_of_art

4, Đại Việt sử ký toàn thư, NXB Thời đại, 2013.