Bánh chưng đen, món ăn không thể thiếu trong dịp Tết của đồng bào dân tộc thiểu số ở Lào Cai. Ảnh: T.L
Nghệ nhân Ma Thanh Sợi ở bản Rịa, xã Nghĩa Đô (huyện Bảo Yên, Lào Cai) là người Tày đã dành nhiều năm nghiên cứu và sưu tầm văn hoá của người Tày Nghĩa Đô. Ông cho biết, việc gói bánh chưng Tết thì dân tộc nào cũng có nhưng ở Nghĩa Đô từ xa xưa cho đến nay, việc gói bánh chưng là việc làm thiêng liêng vào ngày Tết. Để có bánh chưng ngon và dẻo, người Tày Nghĩa Đô gặt lúa vào tháng 10 âm lịch hằng năm và buộc thành những chùm to treo lên gác bếp hoặc sàn nhà để gần Tết mang đi xay xát làm nguyên liệu gói bánh.
Vào ngày này, người Tày Nghĩa Đô lên rừng hái lá dong và tìm chặt ống giang để gói bánh chưng. Theo kinh nghiệm, người ta thường lên rừng sâu, đến bên ven suối, nơi có lá dong mọc nhiều, xanh ngắt và to bản để ngắt.
Trước giao thừa một ngày, công việc gói bánh chưng mới được bắt đầu chứ không gói quá sớm như các nơi khác. Đặc biệt, bánh chưng của người Tày Nghĩa Đô trước đây được luộc trong ống kê nang (ống nứa) nhưng ngày nay được cải tiến nấu bằng nồi quân dụng to.
Do vậy, bánh chưng của người Tày Nghĩa Đô có hình dài, gạo được nhuộm màu xanh đen nhờ lá cơm cẩm và tro than của rơm nếp. Nhân bánh chưng được làm từ đậu xanh và thịt gà băm nhuyễn. Sau khi luộc bánh chưng ở ven suối, người ta xếp bánh vào gùi, sọt để mang bánh về. Việc luộc bánh chưng ở ven suối giúp bà con thuận lợi cho việc chêm nước khi nấu.
Cùng với bánh chưng, người Tày Nghĩa Đô còn làm bún vào dịp Tết. Ở Nghĩa Đô, có nhiều gia đình còn chuẩn bị cho mình máy làm bún để làm vào dịp Tết và rằm tháng 7. Bún là món ăn không thể thiếu trong ẩm thực ngày Tết của người Tày ở Nghĩa Đô nói riêng cũng như Bảo Yên nói chung...
Người Tày Nghĩa Đô gói bánh chưng đón Tết. Ảnh: T. Sợi
Về phần tâm linh, người Tày Nghĩa Đô sáng mùng 1 Tết sẽ cúng ma tổ. Theo đó, người ta dậy thật sớm để chuẩn bị làm mâm cơm cúng ma tổ. Vì trong quan niệm của người đồng bào, ma tổ có vai trò quan trọng bao quát tất cả mọi việc trong gia đình trong một năm.
Đặc biệt, với người Kinh, mừng tuổi trở thành một việc làm quen thuộc khi Tết đến nhưng đối với đồng bào Tày Bảo Yên, người ta kiêng không mừng tuổi vào ngày Tết. Trong quan, niệm của đồng bào nơi đây, ngày Tết, họ thường nâng rượu chúc nhau năm mới mạnh khoẻ, gặp nhiều may mắn chứ không cho nhau tiền. Vì nếu cho tiền sẽ bị rủi ro rằng năm mới lại mang tiền ra khỏi nhà và người được mừng tuổi sẽ bị coi khinh, coi thường vì nghèo nên mới nhận tiền của người khác vào năm mới.
Do vậy, trước khi người nhà và vật nuôi được ăn cỗ Tết thì người ta dâng lên ma tổ mâm cơm thịnh soạn tuỳ theo hoàn cảnh gia đình để mời ma tổ về chứng giám lòng thành tâm của gia đình và ăn bữa cơm đầu tiên của năm mới. ..
Nếu người được ăn Tết thì ở Nghĩa Đô, vật nuôi cũng được ăn Tết. Vì trong quan niệm của đồng bào, con vật trong năm đã vất vả cùng với người làm ra của cải vật chất, làm bạn với con người nên Tết đến xuân về cũng cần được ăn Tết.
Sáng mùng 1 Tết, bà chủ nhà cùng con dâu mang một cặp bánh chưng, 2 lá trầu, 2 chiếc băng bạc, 2 que hương đến cắm tại cửa chuồng nuôi lợn, gà, bò, ngựa hay trâu để cảm tạ trong năm qua đã cùng con người làm ra hạt gạo, hạt gô để nuôi sống con người. Sau đó, người ta thả vật nuôi và cho chúng ăn những món ăn như cháo, cám gạo, bột ngô, rau củ ngon hơn nhiều ngày thường. Tục lệ này được người Tày duy trì từ bao đời nay.
