Ghi ở 'thủ phủ' phế liệu Hà Nội [Bài 3]: Cân bằng là thách thức!

PGS.TS. Phạm Thị Mai Thảo, Trưởng Bộ môn Quản lý môi trường (ĐH Tài nguyên và Môi trường) đã nhấn mạnh như vậy khi trao đổi với Báo Nông nghiệp Việt Nam. Bà Thảo nói: “Mâu thuẫn này không phải không thể giải quyết, nhưng việc đạt được sự cân bằng giữa phát triển kinh tế và bảo vệ môi trường đòi hỏi những biện pháp tổng thể và dài hạn”.

Mâu thuẫn cố hữu

- Thưa PGS.TS, mối quan hệ giữa phát triển kinh tế làng nghề và ô nhiễm môi trường là gì?

Thực trạng phát triển kinh tế làng nghề và ô nhiễm môi trường là một mâu thuẫn, đặc biệt tại các làng nghề ở Việt Nam, như làng nghề tái chế giấy Phong Khê (Bắc Ninh), làng nghề tái chế nhựa Triều Khúc (Hà Nội) và Minh Khai (Hưng Yên), làng nghề đúc đồng Ý Yên (Nam Định...) và nhiều nơi khác.

Lý do là vì các làng nghề thường tập trung vào sản xuất với quy mô nhỏ (hộ gia đình), thường sử dụng thiết bị và công nghệ cũ kỹ, thiếu hệ thống xử lý chất thải đạt chuẩn; chính quyền địa phương chưa kiểm soát chặt chẽ việc xử lý và xả thải; nhiều cơ sở sản xuất chưa nhận thức đầy đủ về tác động tiêu cực của việc phát sinh chất ô nhiễm đối với môi trường và sức khỏe cộng đồng.

Mâu thuẫn này không phải không thể giải quyết, nhưng việc đạt được sự cân bằng giữa phát triển kinh tế và bảo vệ môi trường đòi hỏi những biện pháp tổng thể và dài hạn. Điều này phụ thuộc vào mức độ cam kết, đầu tư và sự hợp tác giữa chính quyền, người dân và doanh nghiệp.

- Đã có rất nhiều cảnh báo trước thực tế ô nhiễm nghiêm trọng diễn ra ở nhiều làng nghề. Tuy nhiên, vấn đề ô nhiễm phát sinh từ hoạt động sản xuất này vẫn chưa tìm được giải pháp triệt để. Bà đánh giá sao về thực trạng này?

Có một thực tế là các làng nghề có đóng góp khá lớn vào kinh tế địa phương và tạo việc làm cho người lao động, nhưng khi các giải pháp xử lý ô nhiễm không hiệu quả, sức khỏe cộng đồng bị ảnh hưởng nghiêm trọng, kéo theo chi phí y tế gia tăng. Chẳng hạn, ở làng nghề tái chế chì Châu Khê (Bắc Ninh), hoạt động tái chế gây ô nhiễm cả không khí và đất đai, dẫn đến nguy cơ nhiễm độc chì, đặc biệt là với trẻ em, làm giảm chất lượng cuộc sống của người dân.

- Theo bà, đâu là tài nguyên bị ô nhiễm nặng nề nhất ở những làng nghề tái chế?

Tài nguyên bị ô nhiễm nặng nề nhất ở các làng nghề tái chế nhựa như làng Khoai (Hưng Yên) và làng Xà Cầu (Ứng Hòa- Hà Nội) chính là không khí và nguồn nước. Việc đốt nhựa và xử lý không đúng quy trình đã phát sinh nhiều khí độc như dioxin và furan, đồng thời nước thải chứa các hóa chất độc hại xả thẳng ra môi trường mà không qua xử lý.

Tại các làng nghề tái chế giấy như Phong Khê (Bắc Ninh), nguồn nước và không khí cũng chịu ảnh hưởng nghiêm trọng từ hóa chất và chất thải chưa được xử lý, làm cho các con sông và kênh rạch trở nên đen đặc và có mùi hôi thối.

Đối với làng nghề tái chế rác thải điện tử như ở Yên Phong (Bắc Ninh), ô nhiễm kim loại nặng trong đất và nước là vấn đề nổi cộm, với các chất độc hại như chì, thủy ngân và cadmium ngấm sâu vào đất và lan ra các nguồn nước ngầm, đe dọa sức khỏe cộng đồng và môi trường sống. Những tình trạng ô nhiễm này không chỉ ảnh hưởng đến hệ sinh thái mà còn để lại hậu quả lâu dài cho sức khỏe của người dân, đòi hỏi các biện pháp khẩn cấp và bền vững để giải quyết.

- Đâu là nguyên nhân khiến nhiều làng nghề “mắc kẹt” giữa sự phát triển với vấn đề ô nhiễm môi trường, thưa bà?

Nguyên nhân khiến nhiều làng nghề “mắc kẹt” giữa sự phát triển và vấn đề ô nhiễm môi trường bắt nguồn từ một loạt yếu tố phức tạp: Công nghệ sản xuất lạc hậu. Việc thiếu các hệ thống xử lý chất thải hiệu quả dẫn đến các chất ô nhiễm được xả thẳng ra môi trường mà không qua xử lý.

Các làng nghề thường hoạt động theo quy mô nhỏ lẻ, hộ gia đình, không có đủ nguồn lực tài chính để đầu tư vào công nghệ và thiết bị xử lý môi trường hiện đại. Việc đầu tư vào các hệ thống xử lý chất thải đòi hỏi chi phí cao mà nhiều hộ sản xuất nhỏ không thể đáp ứng.

Sự thiếu hiệu quả trong công tác quản lý và giám sát của các cơ quan chức năng dẫn đến việc thực hiện các quy định về bảo vệ môi trường không nghiêm túc. Nhiều làng nghề không tuân thủ đúng quy trình xử lý chất thải và chưa có các biện pháp chế tài đủ mạnh để răn đe các hành vi vi phạm.

Nhiều người dân và chủ cơ sở sản xuất ở làng nghề chưa nhận thức đầy đủ về tác động lâu dài của ô nhiễm môi trường. Lợi ích kinh tế ngắn hạn từ sản xuất thường được đặt lên trên việc bảo vệ môi trường và sức khỏe cộng đồng.

Các làng nghề đóng vai trò quan trọng trong việc tạo ra việc làm và thu nhập cho người dân địa phương, nên việc sản xuất thường được ưu tiên hơn việc bảo vệ môi trường. Áp lực này khiến các biện pháp cải thiện môi trường trở nên khó thực hiện do sợ ảnh hưởng đến hoạt động kinh tế và sinh kế của người dân.

Phát triển bền vững

- Đối với nhiều người dân, làng nghề là sinh kế của họ nhưng điều này lại gây ảnh hưởng đến môi trường nghiêm trọng. Vậy theo bà, vấn đề này cần giải quyết ra sao để phát triển kinh tế bền vững?

Theo tôi, việc hiện đại hóa công nghệ sản xuất là điều cốt yếu. Cần có các chính sách hỗ trợ tài chính và kỹ thuật để các hộ sản xuất tại làng nghề có thể áp dụng công nghệ sạch và hệ thống xử lý chất thải tiên tiến, giúp giảm thiểu ô nhiễm môi trường.

Bên cạnh đó, chính quyền cần thắt chặt công tác quản lý, tăng cường kiểm tra và xử lý nghiêm các vi phạm về môi trường để đảm bảo tính răn đe. Việc nâng cao nhận thức của người dân về tầm quan trọng của bảo vệ môi trường và tác động lâu dài của ô nhiễm cũng là yếu tố không thể thiếu, thông qua các chương trình đào tạo và tuyên truyền.

Ngoài ra, cần thúc đẩy các mô hình kinh tế tuần hoàn tại làng nghề, nơi chất thải từ quá trình sản xuất có thể được tái sử dụng hoặc tái chế một cách hiệu quả. Chỉ khi có sự phối hợp chặt chẽ và đầu tư thích đáng, các làng nghề mới có thể phát triển theo hướng bền vững, vừa đảm bảo sinh kế cho người dân, vừa bảo vệ môi trường sống.

-Nhằm hạn chế ô nhiễm tại chỗ, đã có nhiều địa phương thực hiện giải pháp di dời làng nghề ra một khu vực xa khu dân cư. Bà đánh giá giải pháp này như thế nào?

Việc di dời làng nghề ra khỏi khu dân cư để hình thành các cụm công nghiệp (CCN) làng nghề là một giải pháp khả thi. Theo tôi, giải pháp này giúp tập trung hoạt động sản xuất vào một khu vực riêng biệt, từ đó dễ dàng quản lý và giám sát hiệu quả các vấn đề về xử lý chất thải, khí thải và nước thải. Các CCN được thiết kế để có hệ thống xử lý môi trường đồng bộ, đảm bảo việc xử lý chất thải hiệu quả hơn so với các cơ sở sản xuất phân tán trong khu dân cư. Tuy nhiên, để giải pháp này thực sự mang lại hiệu quả, cần đảm bảo rằng các cụm công nghiệp được đầu tư đầy đủ cơ sở hạ tầng, trang thiết bị xử lý chất thải và có sự giám sát chặt chẽ từ cơ quan chức năng. 

- Theo bà, những giải pháp nhằm giảm thiểu tối đa tình trạng ô nhiễm môi trường nên được thực hiện như thế nào?

Để giảm thiểu tối đa tình trạng ô nhiễm môi trường tại các làng nghề, cần triển khai các giải pháp đồng bộ về quy hoạch, quản lý và giáo dục môi trường như sau:

Việc quy hoạch cần phải đảm bảo sự phân bố hợp lý giữa khu vực sản xuất và khu vực dân cư để giảm thiểu ảnh hưởng trực tiếp từ ô nhiễm. Cần xây dựng các CCN làng nghề có hệ thống xử lý chất thải hiện đại và các biện pháp bảo vệ môi trường đồng bộ. Ngoài ra, việc quy hoạch cần tính đến việc bảo vệ các nguồn tài nguyên nước và đất đai xung quanh các khu vực sản xuất.

Các cơ quan quản lý môi trường cần tăng cường công tác kiểm tra, giám sát việc tuân thủ các quy định về bảo vệ môi trường tại các làng nghề. Việc áp dụng các chế tài mạnh mẽ đối với các hành vi vi phạm là cần thiết để tạo tính răn đe. Bên cạnh đó, việc xây dựng hệ thống giám sát môi trường tự động tại các khu vực sản xuất này cũng giúp phát hiện và xử lý kịp thời các trường hợp xả thải không đúng quy định.

Cần triển khai các chương trình giáo dục và truyền thông rộng rãi để nâng cao nhận thức của người dân và chủ cơ sở sản xuất về tầm quan trọng của việc bảo vệ môi trường. 

-Vậy đâu là chìa khóa để “cứu” các làng nghề, thưa bà?

Chìa khóa để “cứu” các làng nghề ô nhiễm hiện nay là một cách tiếp cận toàn diện và tích hợp, bao gồm ba yếu tố chính: cải tiến công nghệ, quản lý chặt chẽ, và nâng cao nhận thức cộng đồng.

Cần có những quy định rõ ràng và các biện pháp chế tài mạnh mẽ để đảm bảo các làng nghề tuân thủ các tiêu chuẩn môi trường. Việc giám sát và kiểm tra thường xuyên bởi các cơ quan chức năng, kết hợp với việc áp dụng công nghệ giám sát tự động, giúp phát hiện và xử lý kịp thời các vi phạm. Chính quyền cũng nên thúc đẩy các chính sách hỗ trợ việc di dời các làng nghề ra khu vực sản xuất tập trung như cụm công nghiệp có hạ tầng xử lý môi trường đầy đủ.

Để thành công trong việc giảm thiểu ô nhiễm, cộng đồng và chủ cơ sở sản xuất cần hiểu rõ về tác động lâu dài của ô nhiễm đối với sức khỏe và môi trường. Các chương trình giáo dục, tuyên truyền, và đào tạo về kỹ thuật sản xuất sạch hơn và bảo vệ môi trường phải được thực hiện thường xuyên để tạo ra sự thay đổi trong nhận thức và hành vi của người dân.

Xin cảm ơn bà!