1 
"Phở Nam Định" thành Di sản văn hóa phi vật thể
Ngày 9/8/2024, Bộ trưởng Bộ VHTTDL Nguyễn Văn Hùng ký Quyết định số 2326 công nhận Phở Nam Định nằm trong Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
Quyết định nêu: Chủ tịch UBND các cấp nơi có di sản văn hóa phi vật thể được đưa vào Danh mục, trong phạm vi, nhiệm vụ, quyền hạn thực hiện quản lý nhà nước theo quy định của pháp luật về Di sản văn hóa.
"Phở Nam Định" vừa được vinh danh Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia ngày 9/8/2024. Ảnh: K.Trung.
Đón nhận thông tin này, nhiều nghệ nhân làng phở Vân Cù không vui - điều hoàn toàn trái ngược dù trước đó, bà con háo hức, chờ đợi ngày đặc sản quê mình được vinh danh!
Ngoài vấn đề về thể thức văn bản gây hiểu nhầm khi tại Điều 1 của Quyết định này ghi nội dung: (Điều 1: Đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia: Trí thức dân gian/PHỞ NAM ĐỊNH/Tỉnh Nam Định) và cách dòng, theo quy tắc và quy định về thể thức soạn thảo văn bản đã được cụ thể hóa, người đọc sẽ hiểu, có tới 3 chủ thể được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể.
Tuy nhiên, điều đó chưa phải là mấu chốt của vấn đề!
Thời điểm tháng 3/2024, Festival Phở được tổ chức tại làng Vân Cù (huyện Nam Trực, tỉnh Nam Định) – cái nôi khởi phát của những gánh phở Vân Cù, các ban ngành chức năng của tỉnh Nam Định cũng đã về vùng phở này ghi nhận, tìm hiểu, điều tra, xác minh… để xây dựng hồ sơ, từ đó trình các cấp có thẩm quyền thuộc Bộ Văn hóa – TTDL thẩm định, từ đó có quyết định đưa chủ thể này vào Danh mục văn hóa phi vật thể.
Tiếp đó, đầu tháng 6/2024, Sở Văn hóa – TTDL tỉnh Nam Định tổ chức tọa đàm khoa học "Phở trong bối cảnh đương đại dưới góc nhìn từ di sản văn hóa". Tại tọa đàm, các nhà nghiên cứu văn hóa, ẩm thực đã làm rõ nguồn gốc, yếu tố văn hóa, sự gắn kết cộng đồng thông qua ẩm thực và những vấn đề liên quan đến gìn giữ, phát triển nghề phở.
Đây là những căn cứ quan trọng để lập hồ sơ đưa phở vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia.
Quyết định số 2326 do Bộ trưởng Nguyễn Văn Hùng ký đang khiến nhiều nghệ nhân làng phở Vân Cù... không vui.
Khi đó, tiến sỹ Nguyễn Thị Thu Trang (Cục Di sản Văn hóa - Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch lưu ý: việc xây dựng hồ sơ đưa phở vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia cần tuân thủ quy trình và quy định tại Luật Di sản Văn hóa. Mặt khác, cần nhận diện các yếu tố liên quan để quyết định tên gọi di sản, từ đó tập trung vào yếu tố, loại hình tạo nên giá trị đặc trưng, tiêu biểu của di sản.
Theo đó, bà Trang yêu cầu cần nhận diện mối liên hệ để gắn kết những cá nhân và cộng đồng sáng tạo, sở hữu, thực hành và truyền dạy toàn bộ quy trình liên quan tới chế phở, từ chất liệu, nguyên vật liệu, kỹ thuật, mỹ thuật, bí quyết, người nấu, người thưởng thức cùng toàn bộ không gian văn hóa và môi trường xã hội liên quan đến phở.
“Làm rõ những điều này sẽ mang đến cơ sở khoa học và yếu tố văn hóa thuyết phục. Đặc biệt, phải khẳng định phở gắn liền với đời sống của cộng đồng người Việt, trở thành văn hóa, tinh hoa ẩm thực” - tiến sỹ Nguyễn Thị Thu Trang nhấn mạnh.
Phó giáo sư, tiến sỹ Đặng Văn Bài (Phó Chủ tịch Hội đồng Di sản văn hóa Quốc gia cho rằng, để đưa phở vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia, chính quyền, cơ quan chuyên môn, nhất là những chủ thể đang bảo tồn, phát triển nghề làm phở Nam Định cần đưa ra được nét độc đáo thể hiện trong tất cả các khâu từ chuẩn bị, lựa chọn nguyên liệu, thực phẩm, phương thức làm ra sợi phở tươi đặc trưng; công đoạn chế biến, hoàn thiện một bát phở ngon, chất lượng, dinh dưỡng.
Trong số đó, cần chỉ rõ hương vị đặc trưng, điểm nhấn của phở Nam Định khác biệt so với các tỉnh, thành phố khác nằm ở khâu chế biến nước dùng. Bởi đây là yếu tố quyết định để hãng truyền thông CNN của Mỹ đã lựa chọn và vinh danh Phở Việt là một trong 20 món ẩm thực có nước dùng ngon nhất thế giới năm 2024...
Từ ý kiến của các chuyên gia, nhà quản lý, Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch tỉnh Nam Định đã về Vân Cù để tìm hiểu, lập hồ sơ. Điều này có nghĩa là, hồ sơ để trình công nhận Di sản văn hóa phi vật thể mà Nam Định xây dựng là hồ sơ của món ăn nổi tiếng của vùng đất Vân Cù – phở Vân Cù.
Các “Cồ phở” Vân Cù đề nghị xem xét lại tên của Di sản
Ngay sau khi Quyết định được Bộ VHTT-DL công bố, đại diện làng Vân Cù – các nghệ nhân làng phở nổi tiếng ngay lập tức đã có phản ứng thể hiện quan điểm không đồng tình. Gay gắt hơn, đại diện làng phở Vân Cù đã có đơn đề nghị xem xét lại tên hồ sơ di sản.
Festival Phở vừa được tỉnh Nam Định tại nôi của nghề làm phở: làng Vân Cù, xã Đồng Sơn, huyện Nam Trực. Ảnh: K.Trung.
Các ông Cồ Hữu Nghi (trưởng ban khánh tiết làng Vân Cù); Cồ Như Đồi (chủ nhiệm chi hội Phở Vân Cù) đại diện cho người dân thôn Vân Cù và các nghệ nhân trong chi hội Phở Vân Cù (xã Đồng Sơn, huyện Nam Trực, Nam Định) đã viết đơn trình bày tâm nguyện.
Các kiến nghị này được gửi đích danh các ông: Bí thư Tỉnh ủy Phạm Gia Túc, Chủ tịch UBND tỉnh Phạm Đình Nghị; Giám đốc Sở VHTT-DL; Bí thư, Chủ tịch huyện Nam Trực; Bí thư, Chủ tịch UBND xã Đồng Sơn…
Nghệ nhân Cồ Hữu Nghi cho biết: “Trước hết, chúng tôi rất phấn khởi được biết tỉnh đã chỉ đạo lập hồ sơ đề nghị Nhà nước công nhận nghề phở của địa phương là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Đây là cơ hội nhằm tạo điều kiện để quảng bá, gìn giữ nghề truyền thống ở Nam Định, đem lại lợi ích cho cộng đồng, đóng góp để phát triển kinh tế xã hội cho quê hương.
Sau khi được mời tham dự hội thảo tại Bảo tàng tỉnh ngày 2/6, chúng tôi đã hiểu thêm quy trình lập hồ sơ và phân biệt phở là món ăn truyền thống và phở với góc nhìn di sản. Chúng tôi nhận thấy nếu làm hồ sơ phở là di sản văn hóa phi vật thể thì phải theo quy định của Luật Di sản văn hóa: “Di sản văn hóa phi vật thể là sản phẩm tinh thần gắn với cộng đồng cá nhân có liên quan và không gian văn hóa, không ngừng được tái tạo từ thế hệ này sang thế hệ khác, có giá trị lịch sử văn hóa và khoa học”.
Như vậy, nếu phở là nghề truyền thống được trao truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác và gắn với không gian văn hóa, phong tục tập quán của cộng đồng thì làng Vân Cù đã từ lâu đảm bảo các tiêu chí đó”.
Một tô phở Nam Định do các nghệ nhân họ Cồ của làng Vân Cù chế biến...
Với người dân thành Nam, phở là một món ăn truyền thống, quen thuộc của không chỉ người dân Nam Định. Ảnh: K.Trung.
Cũng theo ông Nghi, vừa qua, Festival Phở và trước đó là “Ngày của Phở” tại Nam Định, Ban tổ chức đều lấy làng Vân Cù để trải nghiệm tìm hiểu về nghề phở truyền thống. Tất cả các cơ quan báo chí đều đăng tin khẳng định cái nôi của nghề phở là làng Vân Cù. Trên thực tế, tại đây có câu lạc bộ nghề phở với hơn 50 nghệ nhân là người nấu, bán phở khắp nơi trên đất nước.
Vì những lẽ trên, các nghệ nhân làng phở Vân Cù cho rằng, hồ sơ được lập lấy tên “Phở Nam Định” đồng nghĩa với việc cả tỉnh Nam Định sẽ là làng nghề làm phở. Nếu lập hồ sơ món ăn ngon thì có thể được và thực tế, năm 2022 “Phở bò Nam Định” đã được Hội kỷ lục gia Việt Nam công nhận. Còn “Di sản văn hóa phi vật thể” thì không thể công nhận tất cả các cửa hàng bán phở tại Nam Định mà phải gắn với làng nghề cụ thể. Đó chỉ có thể là làng nghề ohở Vân Cù (Đồng Sơn – Nam Định).
Ông Cồ Hữu Nghi cho biết, người dân Vân Cù phản ánh tâm tư, nguyện vọng để các cơ quan chuyên môn xem xét lại tên gọi hồ sơ và đối tượng lập hồ sơ theo đúng Công ước 2003 về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể; Nghị định số 39 (ngày 16/4/2024) quy định biện pháp quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể trong các Danh sách của UNESCO và Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia do Chính phủ ban hành.
