Đền Đông Cuông nằm bên bờ sông Hồng thuộc xã Đông Cuông, huyện Văn Yên, tỉnh Yên Bái thờ Mẫu Đệ Nhị Thượng Ngàn và những anh hùng người dân tộc thiểu số: Hà Đặc, Hà Chương, Hà Bổng... đã góp sức cùng nhân dân cả nước và vua quan nhà Trần giành thắng lợi trong ba cuộc kháng chiến chống quân Nguyên Mông (1258-1288).
Đền Đông Cuông trước khi tu bổ, tôn tạo. Ảnh: Thái Sinh.
Theo Đại Nam nhất thống chí, đền Đông Cuông thờ Cao Quan Đại Vương, đã có công tìm phương thuốc quí để chữa bệnh cho nhân dân. Đến khi mất lại rất linh ứng, ngầm theo để giúp các vị tướng lĩnh đánh giặc ngoại xâm bảo vệ biên cương, được nhân dân suy tôn, vua phong là “Thần Vệ Quốc”.
Có 3 nơi thờ Mẫu Thượng Ngàn, đền Công Đồng Bắc Lệ (Lạng Sơn) là nơi Mẫu Thượng Ngàn hiển linh, đền Suối Mỡ (Bắc Giang) là nơi Mẫu tu tiên luyện đạo, Đền Đông Cuông là nơi Mẫu giáng sinh và ngự. Như vậy, đền Đông Cuông là đền thờ chính Mẫu Thượng Ngàn - Mẫu thứ hai trong Tam Tòa Thánh Mẫu.
Đền Đông Cuông sau khi tu bổ, tôn tạo. Ảnh: Nguyễn Thúc Mạnh.
Ngày 22/1/2009, đền Đông Cuông được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di tích lịch sử- văn hoá cấp quốc gia tại Quyết định số 296/QĐ-BVHTTDL.
Mô hình voi giấy, ngựa giấy, thuyền giấy tham gia chống giặc Nguyên. Ảnh: Thái Sinh.
Lễ hội đền Đông Cuông có hai lễ chính, lễ thứ nhất vào ngày Mão đầu năm, lễ hội đền Đông Cuông chính thức được mở ra, vật tế thần là một con trâu trắng, bắt đầu từ 0 giờ, con trâu sau khi được tắm rửa bằng các loại lá thơm rồi treo lên cây mít hơn 300 năm tuổi trước cửa đền để kính cáo thần linh trước khi giết mổ làm lễ dâng cúng Mẫu Thượng ngàn cùng thần linh và các vị anh hùng.
Lễ hội thứ hai được tổ chức vào ngày Mão tháng 9 âm lịch hằng năm. Đây là lễ hội cơm mới, vật tế lễ là gạo mới, cốm xanh và mổ một con trâu đen dâng lễ.
Cây mít hơn 300 tuổi nơi treo cổ trâu kính cáo thần linh. Ảnh: Thái Sinh.
Đây là năm thứ hai huyện Văn Yên tổ chức Festival thực hành tín ngưỡng thờ mẫu Thượng Ngàn, lần thứ nhất vào năm 2017 có 53 thanh đồng tham dự. Festival năm nay có 110 thanh đồng ở nhiều tỉnh thành cả nước tham dự, trong đó có thanh đồng từ Đắc Lắk, Thanh Hóa, Đà Nẵng, Hà Nội, Hải Phòng… Lễ hội được tổ chức từ ngày 19/10/2020 đến hết ngày 28/10/2020.
Đền Đông Cuông sau nhiều lần sửa chữa, tôn tạo, tu bổ đây là lần tu bổ, tôn tạo lớn nhất, nhằm mở rộng không gian thờ tự cũng như nơi hành lễ cho người dân thập phương tới dâng lễ. Lễ khánh thành diễn ra từ 14h30’-15h30’ ngày 26/10 tại sân đền chính.
Khai mạc Festival thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Thượng Ngàn và Lễ hội cơm mới đền Đông Cuông năm 2020 bắt đầu từ 19h30’ ngày 26/10 tại sân khấu chính đền Đông Cuông, trong đó có Carnaval rước biểu tượng Mẫu Thượng Ngàn.
Các thanh đồng thực hành giá đồng tại đền Đông Cuông. Ảnh: Thái Sinh.
Quá trình lễ hội có: Triển lãm các gian hàng thương mại, gồm 35 gian hàng của huyện Văn Yên và các huyện thị xã, thành phố của tỉnh Yên Bái; Hội thi khéo tay làm cốm, tổ chức các trò chơi dân gian, thi đấu thể thao bắt đầu từ ngày 26/10 đến hết lễ hội; Biểu diễn nghệ thuật: Dâng văn chúc khánh; Triển lãm ảnh nghệ thuật về Mẫu Thượng Ngàn Đông Cuông, các lễ hội ở Văn Yên, các sinh hoạt tín ngưỡng văn hóa, hình ảnh đất nước con người Văn Yên…
