Vườn cà phê bây giờ có các loại cây với độ cao khác nhau nên đã tạo ra các tầng lá khác nhau, vừa làm nhiệm vụ che bớt gió, sương và một phần cường độ ánh sáng quá mạnh để làm thay đổi khí hậu có lợi cho cây cà phê, vì vậy việc trồng xen luôn có lợi cho cây cà phê hơn các vườn cà phê trồng thuần.
Mấy năm gần đây, giá cà phê không mấy hấp dẫn, chỉ dao động từ 36 - 40.000đ/kg, nhưng bà con không ai chịu bỏ đất hoang như trường hợp với một số cây khác mà trái lại, diện tích cà phê vẫn tăng đều.
Năm 2020, riêng khu vực Tây Nguyên diện tích cà phê đã đạt 639.000ha, tăng 138.300ha so với năm 2010 (26,1%), năng suất cà phê cũng tăng 5,7 tạ/ha để đạt mức 28 tạ/ha (tăng 25,5% so với năm 2010). Năm 2020, nước ta cũng đã xuất khẩu 1,642 triệu tấn cà phê, và năm 2022 là 1,77 triệu tấn - xếp thứ 2 thế giới về lượng cà phê xuất khẩu sau Brazil. Đến năm 2020, đã có 14.856ha cà phê được tái canh và ghép cải tạo, và bà con cũng đã đưa vườn cà phê vào diện xen canh đến 138.100ha (chiếm 21,5%) so với tổng diện tích cà phê của khu vực.
Phân bón Đầu Trâu rất hiệu quả cho mô hình vườn cà phê 3 tầng sinh thái ở Tây Nguyên.
Trồng xen các loại cây nông nghiệp vào vườn cà phê không tốn thêm công so với kỹ thuật cũ mà lại có lợi vì có thêm thu nhập ổn định, nhất là vào những năm cà phê mất giá. Trồng xen cũng không tốn thêm phân bón, nước tưới và các hoạt động chăm sóc khác. Vì vậy, trồng xen trong vườn cà phê là biện pháp kỹ thuật được nông dân hưởng ứng, lan nhanh trong khu vực Tây Nguyên và các vùng lân cận.
Anh Trần Văn Định, quê ở Bình Định, theo gia đình vào lập nghiệp tại ấp 8, xã Nghĩa Trung (huyện Bù Đăng, Bình Phước), lúc đầu do chưa có kinh nghiệm trồng cà phê nên cuộc sống khá vất vả. Đến khi lập gia đình riêng, anh được chia cho 3ha, nhờ cần cù lao động nên cũng đã có tích lũy, tạo thêm được 3,5ha đất mới. Vậy là, đến nay tài sản, vốn liếng làm ăn của anh là 6,5ha đất rẫy, chia làm 2 khu vực. Tại khu vực 4ha trồng cà phê, lúc đầu anh chỉ trồng cà phê thuần, về sau làm theo lời khuyên của khuyến nông, anh trồng xen cây điều, vừa làm bóng mát vừa có thêm thu hoạch.
Những năm giá cà phê trên thị trường bị giảm mà giá tiêu lại tăng cao, nhiều hộ phá bỏ cà phê để trồng tiêu, nhưng anh thấy cà phê còn sung sức nên tiếc, chỉ trồng xen thêm tiêu vào nương cà phê. Thế là trong vườn cà phê 4ha của anh giờ đây có mặt 3 loại cây: 2.800 cây cà phê (trong đó có 1.800 cây cà phê mới trồng bằng cây ghép và 1.000 cây do anh học hỏi để tự ghép cải tạo), 360 gốc điều và 200 gốc tiêu. Thế là từ vườn cà phê trồng thuần rồi xen cây điều, nay vườn cà phê của anh đang hiện hữu 3 tầng sinh thái.
Cây che bóng có tán rộng là điều, cây che bóng tán hẹp là tiêu và cà phê nấp dưới bóng của tiêu và điều. Tính sơ bộ mỗi vụ, cây điều trồng xen trong vườn cà phê năm thất mùa cũng thu được 8,5 tấn hạt, năm được mùa đạt đến 10 - 11 tấn. Bây giờ cây điều đang nuôi cây tiêu và cà phê. Tuy vậy, vườn cà phê chưa đầy 3 năm tuổi của anh đã cho được 6 tấn cà phê bói, bình quân mỗi ha có 900 cây cà phê đã cho vụ bói đến 1,5 tấn nhân, còn tiêu cũng chưa đầy 30 tháng tuổi nhưng cũng đang cho trái.
Nhìn toàn vườn cây trồng xen cả 3 loại, loại cây nào cũng sung sức. Anh Định dự tính với vóc dáng cây như hiện nay thì cây hồ tiêu nay mai sẽ cho năng suất không dưới 5kg/gốc và cà phê cũng không dưới 4 tấn/ha (với 900 cây/ha).
Vườn cà phê trồng xen sầu riêng, bơ.
Được hỏi từ đâu anh nảy ra kinh nghiệm xây dựng 3 tầng sinh thái như thế? Anh Định trả lời: "Mình ít chữ nhưng nhờ học hỏi từ các nguồn thông tin đại chúng, các kinh nghiệm do khuyến nông và ngay cả các đại lý vật tư nông nghiệp tại địa phương cũng có nhiều tư vấn cho mình".
Ngoài ra, mấy năm gần đây, cán bộ của Công ty Cổ phần Phân bón Bình Điền thường lui tới tư vấn về cách sử dụng phân bón nên có được mô hình như thế này. Tuy vườn có 3 loại cây nhưng chỉ cần bón phân cho cà phê và tiêu, còn điều "ăn ké" phân của 2 cây này. Nhờ vậy, lượng phân tiêu tốn không nhiều.
Chỉ vào gốc cà phê, anh Định nói: "Bác thấy đấy, gốc cà phê được phủ dầy lá khô, vườn lại được che bóng tốt nên đất ít bị bốc hơi, nhưng lại thoáng mát nên rất ít sâu bệnh phá hại. Thỉnh thoảng trên cà phê cũng có hiện tượng khô chùm quả, hay khô cành hoặc cũng có rệp sáp lác đác, nhưng đều là sâu bệnh nhẹ nên ít khi phải sử dụng thuốc hóa học".
Với mô hình này, anh Định bảo không sợ thất mùa, hiện giá cà phê và tiêu còn thấp thì cây điều lại được giá, tự các cây nuôi nhau, anh không bị mất gì cả mà quản lý cũng tiện lợi. Mỗi lần tưới nước cho cà phê và tiêu thì cây điều cũng được hưởng lợi, có lẽ nhờ vậy mà cây điều của anh cứ sung sức mà cho nhiều trái, từ 24 đến 30kg hạt/cây mỗi vụ.
Đấy là mô hình 4ha gần nhà, còn 2,5ha xa nhà thì sao? Anh trả lời đầy tin tưởng: "Ở đấy cũng trồng xen điều và sầu riêng vào cà phê. Dù là 3 loại cây nhưng chỉ tạo ra 2 tầng sinh thái. Tuy vậy, sản phẩm thu hoạch vẫn là 3 loại, trong đó sầu riêng là sản phẩm ít khi bị thất giá và cây điều cũng đang lên ngôi nên kinh tế của gia đình anh vẫn cứ phát triển bền vững. Cái lợi của trồng xen cà phê 3 tầng sinh thái là như vậy!".
Cả 3 loại cây, anh Định chỉ bón 2 đợt phân Đầu Trâu Cà phê mùa khô, mỗi cây chừng 400g, cây tiêu cũng vậy. Vào mùa mưa, anh sử dụng phân Đầu Trâu NPK 16-16-8, mỗi lần bón khoảng 300kg/ha, bón 4 - 5 lần/năm chung cho 4ha. Như vậy, so với cà phê hay tiêu trồng thuần thì canh tác xen canh tốn ít phân bón, lại tốn ít công lao động cho việc bón phân và làm cỏ.
