Nhà thơ Hồ Dzếnh qua nét vẽ Huỳnh Dũng Nhân.
Chuyện tình khó quên của nhà thơ Hồ Dzếnh (1916-1991) không chỉ giúp ông thăng hoa cảm xúc sáng tạo, mà còn thể hiện nét đẹp đầm ấm giữa người Hoa và người Việt trong cộng đồng các dân tộc Việt Nam.
Nhắc đến Hồ Dzếnh, công chúng nhớ ngay đến tập truyện ngắn “Chân trời cũ” và tập thơ “Quê ngoại”. Nếu tập truyện ngắn “Chân trời cũ” mang nhiều yếu tố tự truyện về cuộc sống của những thân phận lầm lũi và gieo neo, thì tập thơ “Quê ngoại” lại chất chứa những tình cảm đằm thắm và cao thượng.
Nhà thơ Hồ Dzếnh tên thật là Hà Triệu Anh. Cha của ông là người Quảng Đông- Trung Quốc lưu lạc sang Việt Nam và gặp mẹ của ông ở bên bờ sông Ghép thuộc huyện Quảng Xương, tỉnh Thanh Hóa. Duyên nợ đặc biệt của hai đấng sinh thành, được ông viết lại trong tác phẩm “Ngày gặp gỡ” với lời thú nhận “người đàn ông gọi đò đêm ấy, sau này là cha tôi. Còn người phụ nữ lái đò đêm ấy, sau này là mẹ tôi”.
Ngoài dăm điều tâm sự của người cha, thì bản quán bên kia biên giới phía Bắc, đối với Hồ Dzếnh chỉ là những nhớ thương mơ hồ: “Liễu Động Đình thơm chuyện hảo cầu/ Tóc thề che mướt gái Tô Châu/ Bâng khuâng trăng sáng trời Viên Hán/ Một giải Giang Nam nước rợn màu/ Ai hát, mà nay gió vẫn thơm/ Ai đau non nước não âm đờn/ Chiêu Quân nếu mãi người cung Hán/ Thi tứ tìm đâu nét tủi hờn/ Mây ơi, nếu tạt về phương Bắc/ Chầm chậm cho ta gửi mấy lời/ Từ thuở ly hương ta vẫn nhớ/ Nhưng tình xa lắm, gió mây ơi”.
Hồ Dzếnh chỉ có “quê ngoại” để dành hết mọi niềm trân trọng, như tên tập thơ đầu tay của ông. Hồ Dzếnh đích thực một nhà thơ gốc Hoa đậm tâm hồn Việt, mà ông bày tỏ: “Hỡi nước Việt Nam, tôi nghiêng xuống lòng Người, trên những luống cày mà hương thơm còn phảng phất, vì tôi đã từng uống nước và nói tiếng của Người, vì tôi đã thề yêu Người trên bậc tuyệt vời của tôn giáo”.
Tập truyện ngắn "Chân trời cũ" của Hồ Dzếnh.
Khi Hồ Dzếnh được 9 tuổi, thì người cha qua đời. Ông lớn lên trong vòng tay của người mẹ lam lũ và trong sự bao dung của nông thôn nghèo khó được ông cảm nhận là “dải đất cần lao, cái dải đất thoát được ra ngoài sự lọc lừa phản trắc, cái dải đất chỉ bị bạc đãi mà không bạc đãi ai bao giờ”. Ông tha thiết “Cô gái Việt Nam ơi/ Nếu chữ hy sinh có ở đời/ Tôi muốn nạm vàng muôn khổ cực/ Cho lòng cô gái Việt Nam tươi”
Năm 15 tuổi, Hồ Dzếnh rời phố huyện “khi vàng đứng bóng im trưa/ tiếng khô lá rụng làm thưa phố phường”, để lên Hà Nội làm thuê cho các hiệu buôn người Hoa và bắt đầu sáng tác với niềm riêng “thơ tôi: đê thắm bướm vàng/ Con sông be bé, cái làng xa xa”. Lận đận mưu sinh nơi đô hội, Hồ Dzếnh không nguôi hoài vọng làng quê đã nuôi nấng thời thơ ấu “Ngày xưa tôi sống vui êm/ Trong khu làng nhỏ kề bên sông đào/ Chị tôi giặt lụa cầu ao/ Trời trong, nắng ửng, má đào ghẹo duyên/ Tôi say nước thắm mây huyền/ Nước mơ dáng cũ, mây truyền tiếng xưa”.
Làng quê ấy cũng cất giữ mối tình đầu của Hồ Dzếnh. Đó là người con gái tên Hiền được ông gọi thảng thốt “Bong bóng tàn theo mộng/ Nhân duyên dần hết mùa/ Ai như Hiền áo trắng/ Loáng thoáng qua hơi mưa”. Một lần về Thanh Hóa thăm gia đình, biết tin cô Hiền cũng đã lên Hà Nội, trái tim Hồ Dzếnh xôn xao làm bài thơ nhắn gửi “Trời không nắng cũng không mưa/ Chỉ hiu hiu gió cho vừa nhớ nhung/ Em còn nhớ đến quê không/ Bãi dâu vẫn đợi, con sông vẫn chờ”.
Sau nhiều nỗ lực tìm kiếm, Hồ Dzếnh cũng gặp được cô Hiền “Đây, em tôi đây rồi/ Màu áo mơ da trời/ Mùa xuân bừng môi tươi/ Nắng dồn theo gót bước”. Thế nhưng, cô Hiền không còn là thôn nữ thuở nào nữa. Mối tình đầu câm lặng không một kỷ niệm nào rõ hình rõ dáng với cô Hiền, đã tạo cảm hứng cho Hồ Dzếnh có bài thơ “Ngập ngừng” được nhiều thế hệ ưa thích: “Tình mất vui khi đã vẹn câu thề/ Đời chỉ đẹp những khi còn dang dở/ Thư viết đừng xong, thuyền trôi chớ đỗ/ Cho nghìn sau lơ lửng với nghìn xưa”
Sau “chuyện tình khó quên” với cô Hiền nhiều day dứt “Bây giờ tôi đã lớn/ Ít lúc trông trời mưa/ Như tôi, Hiền cũng lớn/ Má đỏ không như xưa”, nhà thơ Hồ Dzếnh tiếp tục viết về những cuộc đời hẩm hiu và lang bạt khắp Đông Dương trong niềm riêng: “Tôi là người lữ khách/ Màu chiều khó làm khuây/ Ngỡ lòng mình là rừng/ Ngỡ hồn mình là mây/ Nhớ nhà châm điếu thuốc/ Khói huyền bay lên cây”.
Chuỗi ngày rong ruổi, ngoài những câu thơ “Mái tóc dừa xanh Thủ Đức/ Ngọt ngào thay trái sầu riêng/ Gió bãi phù sa Bến Lức/ Nay thuần sữa mẹ linh thiêng”, Hồ Dzếnh có chất liệu viết một số tiểu thuyết, như “Dĩ vãng” hoặc “Cô gái Bình Xuyên”.
Đầu năm 1947, nhà thơ Hồ Dzếnh cưới bà Nguyễn Thị Huyền Nhân ở Thanh Hóa, và có hai đứa con trai lần lượt ra đời. Oái oăm thay, hạnh phúc của họ thật ngắn ngủi. Trận dịch tả năm 1950 cướp đi đứa con trai lớn, rồi cướp đi người vợ của Hồ Dzếnh.
Trong tác phẩm “Cuốn sách không tên”, Hồ Dzếnh đã mượn lời đứa con trai còn sống để hé lộ khoảnh khắc hiền thê mới 30 tuổi phải vĩnh biệt dương gian: “Dẫu là nhà văn như cha tôi, không khi nào người biết đến tất cả ý nghĩa của câu trối trăng từ miệng vợ: “Em yêu anh từ ngày em biết thở, cho đến lúc nhắm mắt lìa đời. Em không có gì ân hận cả”. Mẹ tôi đã tinh hơn một tư tưởng nghệ thuật, đẹp hơn một bài thơ, quý hơn những cái gì đáng quý nhất. Vì sao mẹ tôi nghĩ được như vậy? Bởi vì người thành thật, đã chịu đau khổ, và biết hưởng tình yêu”.
Ca khúc "Chiều" do Dương Thiệu Tước phổ thơ Hồ Dzếnh.
Chôn cất vợ xong, Hồ Dzếnh ôm đứa con trai Hà Chính được 5 tháng tuổi, quay về Hà Nội. Những ngày gà trống nuôi con cơ cực trên đất Thăng Long, Hồ Dzếnh hạnh ngộ bà Hồng Nhật, người vợ của đồng nghiệp Trần Trung Phương mà ông từng quen biết khi cộng tác nhóm Tự Lực Văn Đoàn.
Bà Hồng Nhật là người phụ nữ đảm đang và tháo vát, nhưng nhiều gian truân. Người chồng đầu tiên của bà Hồng Nhật là ông Trần Trung Phương, một tác giả chuyên viết cho thiếu nhi. Vì hoạt động cách mạng, Trần Trung Phương bị Pháp bắt giam và tra tấn, sau khi được thả ra thì ông qua đời ngày 7/6/1945. Chồng mất, bà Hồng Nhật góa bụa lúc 25 tuổi và đứa con trai Trung Cường mới sinh được 6 tháng.
Có những tương đồng bất hạnh hôn nhân, nhà thơ Hồ Dzếnh và bà Hồng Nhật quan tâm và thấu hiểu lẫn nhau. Hồ Dzếnh giúp bà Hồng Nhật tuyển chọn di cảo Trần Trung Phương để in tập thơ “Mấy vần tươi sáng”, như một chút lòng thành cho người quá cố.
Mùng 2 Tết Giáp Ngọ 1954, nhà thơ Hồ Dzếnh và bà Hồng Nhật làm đám cưới. Tại hôn lễ đơn sơ của họ, có một vế đối đưa ra là “vợ góa nhà văn lấy nhà văn góa vợ”, nhưng bạn bè và người thân đều không ai tìm được vế đối lại.
Ngày 13/8/1991, nhà thơ Hồ Dzếnh vĩnh biệt nhân gian ở tuổi 75. Lúc hấp hối trên giường, ông nắm chặt tay bà Hồng Nhật, thều thào hai tiếng “mình ơi”.
Bài thơ cuối cùng của Hồ Dzếnh được tìm thấy sau khi ông đi xa, là những lời quyến luyến sắt son dành cho bà Hồng Nhật: “Mình vừa là chị là em/ Tấm lòng người mẹ, trái tim bạn đời/ Mai này tới phút chia đôi/ Hai ta, ai sẽ là người tiễn nhau/ Xót mình đã lắm thương đau/ Tôi xin làm kẻ đi sau đỡ mình/ Cuộc đời đâu phải phù sinh/ Nước non chan chứa nghĩa tình, mình ơi”.
Chuyên mục “Chuyện tình khó quên” giới thiệu câu chuyện “Nhà thơ Hồ Dzếnh cho nghìn sau lơ lửng với nghìn xưa” lúc 20h ngày 28/9 trên Nông nghiệp Radio.
