Nguy cơ lở mất đồng bằng sông Cửu Long

Chuyên gia độc lập nghiên cứu sinh thái ĐBSCL Nguyễn Hữu Thiện

Trong tình hình phù sa bị thiếu hụt lớn như thế, việc khai thác cát lòng sông không kiểm soát cũng thúc đẩy thêm vấn nạn sạt lở ĐBSCL?

Đối với một đồng bằng châu thổ lớn như ĐBSCL, sạt lở có thể do nhiều yếu tố như nước biển dâng, sụt lún đất, sóng biển, dòng chảy, và lượng phù sa. Ở phía Việt Nam trong 20 năm qua, cát trên sông Tiền và sông Hậu đã bị khai thác rất nhiều.

Báo cáo của giáo sư Bravard và tiến sỹ Goichot cho biết, so sánh hình thái dòng sông ở ĐBSCL từ 1998 đến 2008 cho thấy ở sông Tiền đã mất khoảng 90 triệu tấn vật liệu đáy sông, sông Hậu thì mất 110 triệu tấn. Tốc độ khai thác hàng năm khoảng 27 triệu m3 (57 triệu tấn) trong khoảng 2008-2012, trong đó 86% là cát thì bằng 20 lần lượng cát vận chuyển hàng năm của sông Mekong tính tại trạm Kratie ở Campuchia.

Hệ quả là, theo một nghiên cứu của Brunnier đăng trên Geomorphology số 24 (tháng 11/2014) cho thấy độ sâu của sông Hậu và sông Tiền đã gia tăng đáng kể trong 10 năm (1998-2008) và đã gây hệ lụy đối với bờ biển. Tác giả này cho biết lượng cát khai thác ở đoạn Cần Thơ và đoạn phía thượng lưu của đồng bằng đang giảm.

Sạt lở bờ sông ngày 22/4, nhấn chìm 14 căn nhà, phải di dời khẩn cấp 106 gia đình và 1 nhà máy ở tỉnh An Giang

Tuy nhiên, lượng khai thác đang gia tăng bên dưới Long Xuyên và Cao Lãnh, nơi vẫn còn cát đáng kể. Cũng theo tác giả này, phân tích sự thay đổi hình thái dòng sông Tiền (250 km) và Sông Hậu (200 km) cho thấy sự thay đổi đáy sông đáng kể và không đồng đều trong thời gian 10 năm. Tính trung bình, độ sâu đáy sông đã tăng lên hơn 1,3 m.

Các nước ở thượng nguồn là Campuchia, Lào, Thái Lan cũng khai thác cát rất nhiều, tác động đến ĐBSCL như thế nào?

Theo giáo sư Bravard, phía trên thì Campuchia lâu nay vẫn nạo vét cát sông Mekong để bán cho Singapore và Trung Quốc. Trung Quốc đã cho Campuchia vay tiền để xây dựng trạm Kien Svay ở tỉnh Kendal, khoảng 30 km dưới Phnompênh để xuất khẩu cát. Tính từ năm 1960 đến nay, diện tích Singapore đã tăng thêm 1/5, một phần là nhờ mua cát sông, cát biển từ nhiều nước, trong đó có cát từ Việt Nam và Campuchia.

Số liệu của giáo sư Bravard cho biết, năm 2011-2012, Lào khai thác khoảng 0,9 triệu m3, Thái Lan 3,7 triệu, Campuchia 18,7 triệu, Việt Nam 7,8 triệu, tổng cộng 31 triệu m3. Số liệu cho thấy Campuchia khai thác nhiều nhất trong năm 2011 (60%), kế tiếp là Việt Nam (22%), Thái Lan (13%), Lào (4%) tổng lượng khai thác. Số liệu của Việt Nam là năm 2012, ở Campuchia, cát được khai thác tại dọc hầu hết đoạn sông Mekong, trừ đoạn Kompong Cham đến Strung Treng. Với lượng khai thác như vậy có lẽ đã cao hơn lượng phù sa bù lại hàng năm của dòng sông, vì vậy đáy sông càng ngày càng sâu hơn và sạt lở bờ sông tất yếu diễn ra dữ dội hơn.

Lòng sông bị khoét sâu hơn tự nhiên như ông nói và gần đây, thông tin từ một số hội thảo đưa ra là còn tạo nên những hố rất sâu?

Đúng thế. Việc khai thác cát đã tạo ra những hố sâu đến 15 m ở Campuchia, còn ở Việt Nam, những hố sâu nhất đến 45 m từ đáy sông tự nhiên. Tôi xin nhấn mạnh, độ sâu các hố tính từ đáy sông tự nhiên. Như vậy, cát thô và cát trung bình hiện nay không ra được cửa sông và bờ biển vì bị mắc kẹt lại ở các hố sâu do khai thác cát. Chỉ một phần cát mịn có thể ra được cửa sông nhưng chưa có số liệu bao nhiêu.

Nếu cát không còn ra được cửa sông thì nền móng bờ biển không còn được bồi đắp như nghìn năm xưa, mà còn bị sạt lở?

Bờ biển ĐBSCL có 2 dạng lập địa chính là các giồng cát và các vùng trũng xen lẫn từ vùng cửa sông Tiền, sông Hậu xuống tới Bạc Liêu và bờ biển bùn từ Bạc Liêu qua Kiên Giang. Cùng với việc rừng ngập mặn bị mất đi, không còn chắn sóng hữu hiệu, thiếu cát và phù sa đã làm bờ biển bị sạt lở.

Báo cáo của WWF cho biết trong khoảng 2003-2012, vùng bờ biển bùn từ Bạc Liêu trở xuống qua Kiên Giang nhiều nơi bị sạt lở sâu vào với tốc độ hơn 50 m/năm, đặc biệt là đoạn 180 km phía biển Đông. Hơn 50% chiều dài của bờ biển 700 km của ĐBSCL đã bị sạt lở trong khoảng thời gian này. Biển Tây sóng ít dữ dội hơn nhưng khoảng 60% bờ biển phía Tây cũng đã bị sạt lở. Tính trung bình trong khoảng thời gian này, ĐBSCL mất khoảng 5 km2 đất mỗi năm do sạt lở.

Với cương vị chuyên gia nghiên cứu, ông có đề xuất gì?

Tình hình chắc chắn cát không về ĐBSCL trong tương lai, số cát còn lại ở sông Tiền và sông Hậu phải được xem là tài nguyên quí, cần gìn giữ cẩn thận, không nên khai thác bừa bãi hoặc bán rẻ. Trong tương lai 10 năm hay vài chục năm tới, cát sẽ trở nên khan hiếm và giá cát sẽ tăng rất cao.

Sạt lở bờ sông ở trung tâm thành phố Cần Thơ

Việc cần làm trước mắt là phải làm tổng điều tra lại trữ lượng cát còn lại. Cần có quy hoạch tổng thể về khai thác cát cho toàn bộ 2 con sông, không thể để tự mỗi tỉnh cấp phép trong phạm vi tỉnh mình vì tác động của việc khai thác cát không phải chỉ tại chỗ mà ảnh hưởng đến toàn bộ hình thái dòng sông và sạt lở bờ biển.

Khi có quy hoạch tổng thể việc khai thác cát sông Cửu Long thì cần có đánh giá môi trường chiến lược. Sau đó, mỗi dự án khai thác cát cần thực hiện đánh giá tác động môi trường thật chặt chẽ.

Hiện nay, mục 35, Phụ lục 2 của Nghị định 18/2015/NĐ-CP quy định dự án khai thác cát sỏi có quy mô từ 50.000 m3 vật liệu nguyên khai/năm trở lên và khai thác vật liệu san lấp mặt bằng quy mô từ 100.000 m3 vật liệu nguyên khai trở lên thì mới phải lập đánh giá tác động môi trường. Quy đinh này sẽ không đủ mạnh để bảo vệ nguồn cát sông Hậu, sông Tiền sắp tới, vì dự án khai thác cát có thể bị chia nhỏ để né đánh giá tác động môi trường. Đồng thời, cũng phải tăng cường kiểm soát để chấm dứt tình trạng khai thác cát lậu.