Hiện nay ngành trồng lúa của VN đã đạt đến kỷ lục cao chưa từng thấy. Năng suất lúa bình quân cả nước cao hơn năng lúa của thế giới; vào năm 2010 năng suất lúa của thế giới 4,1 tấn thì năng suất lúa của VN đã đạt con số 5,3 tấn/ha, vào năm 2013, tức chỉ sau 3 năm năng suất lúa của nước ta đã lên đến 5,6 tấn/ha.
Với thành tích như vậy, đáng lẽ người nông dân vui mừng mới phải. Nhưng sự thật, lợi nhuận thu lại của người trồng lúa có nằm mơ mới với tới ngưỡng 30%. Nguyên nhân chủ yếu là giá đầu tư ngày càng cao, nhưng giá lúa bán lại thấp và rất bấp bênh.
Trồng cây gì, nuôi con gì - điều không đơn giản
Chỉ trong vòng một tháng có lúc giá lúa tăng được 400 - 500 đ/kg, tưởng đó là niềm vui lâu dài, ai dè tuần sau giảm không bằng tuần trước. Tình trạng này đã phổ biến trong ngành nông nghiệp suốt những năm qua.
Năm nay, nhiều vùng không chỉ ĐBSH mà ngay như ở Lâm Đồng nguồn thu nhập chính của nhiều hộ là các loại rau màu, thế mà đến vụ thu hoạch cũng bị ế ẩm, giá bắp cải tại ruộng chỉ thu vào 400 - 500 đ/kg… Ở ĐBSCL, diện tích trồng rau không nhiều, dân số lại đông, thế nhưng đến mùa thu hoạch rau vẫn không tiêu thụ được.
"Nhiều bà con gửi thư đến hỏi tôi nên trồng cây gì, nuôi con gì để có lời hơn trồng lúa, trồng rau? Các nhà khoa học đều lúng túng, vì để trả lời được các câu hỏi như vậy đâu có phải là ngành chuyên môn của họ (!?) Bởi họ chỉ biết nghiên cứu, tìm ra giống mới, biện pháp kỹ thuật mới, làm cho năng suất cây trồng tăng cao, hiệu quả hợp lý", theo GS.TS Mai Văn Quyền.
Từ lâu, ngành trồng trọt của nước ta đã mang phong cách văn hóa “trồng - chặt” rất "quen tai". Từ năm 2007 - 2008, giá lúa hạ thê thảm, dân bỏ lúa, lên liếp trồng cây ăn trái. Sau đó vài năm, giá lúa lại tăng cao, cây ăn trái còn lâu mới thu hoạch, lại chặt cây ăn trái trồng lúa. Cảnh chặt tiêu trồng cây khác rồi lại chặt cây khác để trồng tiêu, trồng điều, cà phê, mía… luôn là một "điệp khúc" lâu nay.
Phân DAP bọc Avail, một trong nhiều sản phẩm giúp bà con tiết kiệm chi phí phân bón
Điểm mấu chốt là sản phẩm nông nghiệp không tìm được thị trường ổn định. Trong khi đó, ở tầm vĩ mô còn thiếu một tổ chức liên doanh, liên kết chặt chẽ và bền vững giữa người SX và người lưu thông phân phối. Về mặt tổ chức thì thiếu những quy hoạch có cơ sở khoa học và thực tiễn. Nhiều bản quy hoạch chỉ để tham khảo và thường nằm trên giấy, chưa thực sự phục vụ sát sườn cho người SX.
Bên cạnh đó, các chủ trương, chính sách bao giờ cũng ra chậm và thiếu tính thực tiễn. Theo GS Mai Văn Quyền, những năm 90, Nhà nước cấm chuyển đổi mục đích trên diện tích trồng lúa, chỉ thị này rất nghiêm ngặt. Nhưng cũng vào thời điểm đó, có không ít nông dân thấy cây gì có lợi, họ đã âm thầm chuyển đất lúa sang trồng.
Như cây thanh long thời điểm giá cao, một diện tích thanh long tuy đầu tư ban đầu hơi cao nhưng có thu nhập gấp 4 - 5 lần lúa. Thế là nông dân cứ làm theo phong trào, còn cán bộ quản lý làm ngơ (!). Nhiều nông dân vùng lúa cũng chuyển qua kinh doanh cây con khác nhưng chỉ sợ không có đầu ra chứ không phải sợ về chính sách.
| Trong khi chưa có thông tin cụ thể về thị trường quốc tế và cung cấp cho nông dân kịp thời thì cần có thông tin thị trường nội địa để họ có cơ sở lựa chọn. Ví dụ, trong các cây màu thì cây ngô thị trường nội địa đang rất cần, nhưng cũng cần thông tin về tiêu chuẩn ngô và giá cả của năm gần nhất cũng như ai sẽ đứng ra mua hàng hay địa điểm thu mua… để bà con lựa chọn. |
Khi con tôm, con cá có giá, nhiều nông dân ven biển cũng tự chuyển đất của mình sang nuôi tôm chuyên canh hay luân canh với lúa. Đó là những chuyển đổi tự phát, không có quy hoạch cụ thể nên cũng chỉ thu lợi được vài năm đầu. Sau đó kéo theo ô nhiễm môi trường nước dẫn đến bị thất bại. Bây giờ có chính sách rồi thì họ vẫn chưa biết nên làm gì?
Làm sao chuyển đổi bền vững?
Thực tế chứng minh, giải pháp đầu ra cho bất cứ loại nông sản nào luôn là vấn đề cốt lõi. Khi có đầu ra ổn định và chấp nhận được thì khó mấy dân cũng làm được. Theo GS Mai Văn Quyền: Trên vùng đất chuyên canh lúa do ngập nước quanh năm như vùng ĐBSCL, cần khoanh lại vùng đất thuận lợi cho chuyên canh lúa.
Còn những vùng khác có ngập nước, nhưng được đánh giá là có mức độ thuận lợi ít, về lâu dài chưa có cây gì đưa xuống ruộng nước mà có giá trị hơn cây lúa thì tìm mọi biện pháp giúp nông dân giảm đầu tư mà năng suất vẫn cao. Giảm chi phí đầu tư sẽ giảm giá thành sản phẩm thì dù giá thấp vẫn có thể thu nhập hợp lý.
Ở ĐBSCL vùng ngập nước quanh năm, canh tác lúa khá bền vững. Trong chi phí đầu tư, bà con cần lưu ý để giảm là chi phí phân bón, lao động và thuốc BVTV. Về giảm chi phí phân bón, Cty CP Phân bón Bình Điền đã có nhiều khảo nghiệm cũng như đưa vào SX các cánh đồng mẫu, đều có thể giảm từ 25 - 40% số lượng phân hóa học mà năng suất và hiệu quả kinh tế vẫn cao.
Còn về lao động, các mô hình tăng tỷ lệ sử dụng máy nông nghiệp như làm đất, gặt đập, liên hợp cũng đóng góp giảm chi phí rất đáng kể. Trước hết hãy giúp nông dân thực hiện đúng gói kỹ thuật "3 giảm, 3 tăng" hay "1 phải ,5 giảm" cũng góp phần giảm chi phí đầu tư rất đáng kể.
Cũng theo GS Mai Văn Quyền, các vùng trồng lúa bấp bênh, năng suất thấp, thiếu nước, cần nghiên cứu cụ thể để chuyển đổi. Nhưng các cơ quan quy hoach các tỉnh, huyện cần xác định chính xác khả năng và mức độ thích hợp cho từng loại cây để có khuyến cáo cụ thể cho nông dân khi chuyển đổi.
