Tranh khôi đoạt giáp

Đỗ Thị Thao là con gái áp út của gia đình cụ Đỗ Trạc Nhu - Nghị viên Viện Dân biểu Bắc Kỳ, quê ở làng Dục Tú, phủ Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh (nay thuộc xã Dục Tú, huyện Đông Anh, Hà Nội). Từ nhỏ, cô thông minh sáng dạ và học rất giỏi. Học hết bậc tú tài, cô xin bố mẹ thi đại học. Mấy anh trai bảo con gái học thế là đủ, học nữa cũng chẳng làm gì. Chẳng cần đổi phận làm trai, cô cũng ra sức học hành, tranh khôi đoạt giáp. Thấy con gái quyết tâm, bố mẹ ủng hộ cho con thi vào Đại học Đông Dương, ngành dược. Học xong Thao xin phép thầy mẹ sang Pháp để lấy bằng tiến sĩ. 

Lại một cuộc đấu tranh và không khí căng thẳng trong gia đình. Các anh trai thấy bố mẹ chiều em gái quá. Trong thời gian học đại học, Thao đã tiết kiệm được một số tiền, xin thêm mẹ một ít, được thầy ủng hô, thế là cô quyết tranh đấu sang Pháp du học.

Đỗ Thị Thao đi tàu hỏa xuyên Đông Dương từ Hà Nội vào Sài Gòn. Cô nghe loáng thoáng Phan Anh cũng xuất dương trong dịp này. Vào đến Sài Gòn tá túc ở nhà bà con khoảng chừng một tuần thì cô lên tàu biển... xuyên đại dương. Nữ sinh Đỗ Thị Thao bắt đầu bước vào một cuộc hành trình Tây du đầy thử thách và lãng mạn.

Ông bà Phan Anh -  Đỗ Thị Thao và các bạn trong ngày cưới (1939)

Với mức học bổng 60 đồng Đông Dương một tháng, Đỗ Thị Thao đội chiếc mũ rộng vành, mặc bộ váy liền áo màu vàng sẫm, tay xách hai chiếc vali kiểu cổ chuẩn bị bước xuống tàu sang Pháp. 

Ông bà Đỗ Trạc Nhu và gia đình ra tiễn chân con gái xuất dương mà lòng đầy lo âu. Bước xuống boong tàu, cô vẫn còn bịn rịn khi nhớ đến những giọt nước mắt khẽ khàng lăn rơi trên khóe mắt của mẹ đang lo lắng cho con thân gái dặm trường xuất dương… 

Nhìn từng khuôn mặt người thân ra đưa tiễn, nhìn từng ngọn cây, bờ cỏ, trong lòng Thao cũng trào lên những cảm xúc hồi hộp khó tả…
 

Tây du - Thử thách và lãng mạn

Cùng thời điểm đó, từ Hải Phòng, tàu thủy Pasquier nhổ neo đưa Phan Anh cùng Vũ Văn Hiền, Nguyễn Tiến Hào, đi Sài Gòn. Đến cảng Sài Gòn, họ chuyển sang đi tàu Aramis để cập cảng Mác-xây (Pháp). Cùng trên chuyến tàu này, phía cuối tàu là phòng của cô Đỗ Thị Thao. 

Bức họa bà Đỗ Thị Thao (1913 – 1952) tại Pháp

Tại đây lần đầu Thao gặp Phan Anh - một thanh niên dáng thấp đậm, đầu húi cua chững chạc mà nói chuyện có sức cuốn hút lạ thường. Sau lần gặp đầu tiên, đêm về, Thao thao thức mãi không ngủ được. 

Trên tàu, ngoài Đỗ Thị Thao ra còn có một số nam sinh, một giáo sư người Trung Hoa và ông Brindeau - Giáo sư đại diện của Trường Đại học Paris hàng năm đến Hà Nội chấm thi tại Trường Đại học Y khoa cùng người con là Prudon. Đỗ Thị Thao thấy Phan Anh có sự hiểu biết thật đáng kính nể. Tiếng Pháp lưu loát, đàm đạo những vấn đề chính trị, xã hội kéo dài hàng giờ mà không biết chán.

Sang Paris, Phan Anh vào khoa Luật, Đỗ Thị Thao vào khoa Dược của Đại học Sorbonne. Tình bạn ở trên chuyến tàu dần trở thành tình yêu ở trường đại học. Với nỗ lực miệt mài học tập, trong hai năm 1938 và 1939, Phan Anh đã đạt được những kết quả ưu việt: Học được ba bằng Tiến sĩ về Công pháp, về Tư pháp và về Lịch sử, vì muốn thi Thạc sĩ đại học phải có ba bằng tiến sĩ đó (Bên ngành Luật thời đó, Thạc sĩ cao hơn Tiến sĩ).

Khi đang tích cực chuẩn bị thi Thạc sĩ thì Chiến tranh thế giới thứ hai nổ ra. Lúc này, cả hai đều thấy quay quắt nhớ quê nhà biết bao nhiêu. Dẫu biết rằng ở đâu cũng tốt cả nhưng ở nhà mình vẫn hơn, Phan Anh và Đỗ Thị Thao quyết định cùng trở về Việt Nam.
 

Nữ trí thức tây học

Luật sư Phan Anh (1911–1990) làm Bộ trưởng Bộ Thanh niên Chính phủ Trần Trọng Kim. Cách mạng tháng Tám thành công, ông ra Hà Nội, ít lâu sau được Chủ tịch Hồ Chí Minh mời tham gia Chính phủ Liên hiệp (2-3-1946) giữ chức Bộ trưởng Bộ Quốc phòng.

Với bằng dược sĩ tại Pháp, bà Đỗ Thị Thao được chính quyền bảo hộ cấp phép mở cửa hàng dược tại nhà riêng, số 74 phố Hàng Bạc. Dân làng đã tôn vinh bà bằng câu ca dao: “Dục Tú có cây bồ đề/ Có cô tiến sĩ đỗ về dược khoa”.

Đầu thế kỷ XX, ở cả Đông Dương, chỉ có một vài nữ trí thức trẻ Tây học như bà Henriette Bùi Quang Chiêu (1906 - 2012) - bác sĩ sản khoa đầu tiên, bà Nguyễn Thị Bính (phu nhân học giả Hoàng Xuân Hãn), bà Đỗ Thị Thao (phu nhân Bộ trưởng Phan Anh), bà Hoàng Hương Bình (phu nhân Nhà ngoại giao Lưu Văn Lợi), bà Hoàng Thị Nga – Tiến sĩ Vật lý đầu tiên của Việt Nam…

Khi ông Phan Anh tham gia viết các bài trên báo Thanh Nghị (với các bút danh Phan Anh, P.A, Phan Quân) bàn luận về các vấn đề pháp luật, chính trị, bà Đỗ Thị Thao cũng bàn đến các vấn đề chuyên môn của mình như chăm sóc thiếu nhi. Đồng thời, bà còn có bài đăng trên báo Tri Tân với bút danh bà Phan Anh.

Ảnh tư liệu

Kháng chiến toàn quốc, rời thủ đô lên non, bà cũng lên theo. Bà cùng gia đình ở tại cơ quan Bộ Kinh tế mà ông Phan Anh làm Bộ trưởng (1947). Sang năm 1950, phát hiện bệnh nặng, đoàn thể tạo điều kiện đưa bà Thao sang Trung Quốc điều trị. 

Ông Phan Anh kể lại trong hồi ký: “Riêng Bác rất quan tâm. Bác biết nhà tôi không may bị bệnh hiểm nghèo, muốn chuẩn bị cho tôi trước tình huống xấu có thể xảy ra. Phỏng theo Chinh phụ ngâm, Bác gửi cho tôi mấy vần thơ sau: “Điện thường tới, người chưa thấy tới/ Bức rèm thưa từng dõi bóng dương/ Bóng dương mấy lúc xuyên ngang/ Lời sao mười hẹn chín thường đơn sai”. Đọc thơ Bác, tôi thấy rõ tấm lòng đồng cảm sâu sắc về bệnh tình đáng ngại của nhà tôi”.

Dù được quan tâm chăm sóc, đưa sang Trung Quốc điều trị, nhưng năm 1952, bà Thao qua đời tại Chiến khu Việt Bắc. Một số phận nữ trí thức đầu thế kỷ vinh quang song cũng có phần nghiệt ngã bởi số mệnh đã sớm tắt lịm khi mới chớm bước sang tuổi 40.