Nhức nhối đất nông lâm trường ở Tây Nguyên: [Bài 1] Dưới bóng ma 'phát canh thu tô' kiểu mới

LTS: Doanh nghiệp ôm diện tích lớn đất đai màu mỡ nhưng hoạt động không hiệu quả, trong khi người dân liên kết nhận khoán phải chịu vô số các khoản thu. Mâu thuẫn, bất ổn đang ngày càng nhức nhối trên hàng vạn ha đất nông lâm trường ở Tây Nguyên.

Còng lưng gánh các khoản thu

Từ thành phố Buôn Ma Thuột xuôi theo QL26 và QL27 là các huyện Cư Kuin, Cư M’gar, Ea Kar… những cao nguyên đất đỏ bazan trù phú, bạt ngàn. Chỗ trồng cao su, chỗ cà phê, hồ tiêu, sầu riêng, chanh leo... nơi nào cũng là màu xanh cây trái. Anh bạn đồng nghiệp người địa phương kể, từ thuở thăm dò để lên kế hoạch chiếm Tây Nguyên, những nhà thám hiểm người Pháp như Yersin, Giám mục Cassaigne, Linh mục Pierre Dourisboure… đã nhận định đất bazan ở đây là tốt nhất thế giới, rất lý tưởng để mở các đồn điền phát triển cây công nghiệp. Dưới thời Pháp thuộc dọc tuyến đường này là những đồn điền cà phê, cao su, chè xanh rộng cả chục ngàn ha. Sau giải phóng, các nông lâm trường cà phê quốc doanh được thành lập để đón dân các nơi đến vừa phát triển kinh tế vừa ổn định đời sống.

Mấy mươi năm, không thể phủ nhận những nông trường quốc doanh đã góp phần ổn định đời sống nhân dân, khai thác lợi thế để đưa hạt cà phê đi khắp thế giới. Tuy nhiên thực tiễn bây giờ doanh nghiệp thê thảm mà dân khổ quá. Như ở các đơn vị trực thuộc Tổng công ty cà phê Việt Nam (Vinacafe). Chỗ nào dân được quyền làm chủ đất đai thì khá giả, chỗ nào liên kết với các công ty chỉ thấy đơn thư, khiếu nại, tranh chấp... Dồn nén đến mức ngột ngạt, không biết sẽ “vỡ trận” lúc nào.

Người Đăk Lăk quen gọi chung vùng cà phê rộng lớn ở huyện Cư Kuin là xí nghiệp cà phê Việt Đức. Nghe kể, từ những năm 1970 xí nghiệp cà phê này được hình thành bằng nguồn vốn hợp tác giữa Việt Nam và Đức, sau đó tách thành các nông trường cà phê vào những năm gần Đổi mới. Dần dà các nông  trường chuyển thành các công ty trách nhiệm hữu hạn một thành viên trực thuộc Vinacafe bao gồm: Việt Đức, Việt Thắng, Ea Sim, Ea Ktur, Ea H”Nin, Chư Quynh, Ea Tiêu. Đất đai mấy nghìn ha, dù có thoái hóa đi nhiều nhưng vẫn thuộc loại màu mỡ, tươi tốt và rộng mênh mông. Vậy mà, đi đến đâu cũng thấy doanh nghiệp kêu thua lỗ, cũng gặp cảnh người dân hết đơn thư tố cáo lại thở than kể khổ.

Trong căn nhà cấp 4 nằm lẩn khuất giữa vườn cà phê, hồ tiêu ở thôn 8, xã Ea Tiêu, huyện Cư Kuin, vợ chồng lão nông Phạm Thế Hải (66 tuổi) và Nguyễn Thị Vừng (62 tuổi) vừa lôi mớ giấy tờ liên quan vừa ngao ngán: Bình thường đã vất vả lắm rồi, năm nay giá phân bón tăng cao nữa, chẳng biết có dư ra được đồng nào để nộp sản không đây. Làm nông nghiệp vốn đã bấp bênh, làm liên kết với các công ty cà phê còn phải gánh thêm nhiều khoản nộp sản cho các công ty nữa lại càng khốn đốn.

Vợ chồng ông Hải, bà Vừng người quê Nam Định, người quê Thanh Hóa. Quê hương đất chật người đông, cả gia đình dắt díu nhau vào đây, cứ ngỡ đất đai bạt ngàn lại có sức vóc, chịu khó lao động cũng không đến nỗi. Vậy mà mấy chục năm năm trời, gia cảnh xem chừng vẫn còn lắm lo toan. Hai vợ chồng 5 đứa con làm lụng quần quật cũng không khá nổi. Vật giá ngày một leo thang, năng suất vườn cây ngày một giảm mà phương án nộp sản thì vẫn như thế, nói người nhận khoán phải cắn răng chịu cũng không sai.

Ông Hải đưa giấy tờ kèm theo hợp đồng khoán với Công ty TNHH MTV cà phê Ea Tiêu lưu giữ từ năm 2017. Với diện tích hơn 6.000m2 nhận khoán, tính ra mỗi năm gia đình phải nộp từ 3- 8 tạ cà phê cho công ty. Phương án nộp được gửi đến tận nhà, quy định nộp sản phẩm tại xưởng của công ty, tỷ lệ chín vàng, thời gian phải nộp, lãi suất...

Đơn cử như thông báo các khoản năm 2021 bao gồm: Phần cứng 418 kg, sản phẩm nộp sửa chữa đường lô 20 kg, trong đó giảm do hết chu kỳ kinh doanh 77 kg, giảm do hạn hán năm 2020 được 23 kg...

“Cà trồng mấy chục năm đã già hết đát rồi, phía công ty họ không đầu tư gì cho chúng tôi cả, gần như chỉ giao đất trắng, dân bỏ tiền đầu tư 100% vậy mà năm nào họ cũng thu. Hết tiền sản, tiền làm đường lại đến tiền truy thu thuế đất, không nộp không xong đâu chú ơi. Nặng nề nhất là năm 2017, những hộ nhận khoán còn bị truy thu tiền thuê đất mấy năm, gia đình tôi phải đóng hơn 2,6 triệu đồng. Tự nhiên thấy công ty phát thông báo truy thu từ năm 2017 trở về trước. Cùng lúc gia đình phải nộp tiền thuê đất từ năm 2006 đến năm 2010, tiền thuê đất năm 2015, 2016, 2017... Hỏi thì họ nói là điều chỉnh chính sách gì đó, dân chẳng biết đường nào mà lần”, vợ chồng ông Hải nói mà như than.

Đang dở câu chuyện cùng ông Hải thì có ông Nguyễn Xuân Hòa hàng xóm sang chơi. Ông Hòa quê ở Nghệ An, vào đây từ năm 1979. Mấy chục năm làm công nhân nông trường, nhận khoán với công ty,  ông đúc rút: Rõ ràng là các công ty vẫn làm theo kiểu phát canh thu tô, sống dựa vào hợp đồng khoán sản phẩm với người dân. Chẳng đầu tư gì nhưng khi dân có ý kiến thì họ nói trả đất cho Nhà nước đi, đừng có làm nữa. Vô trách nhiệm đến thế là cùng. Dân chúng tôi rời quê hương bản xứ vào đây, gần nửa đời người đóng góp xây dựng mảnh đất này, bây giờ nói bỏ là bỏ làm sao? Bỏ rồi thì dân sống bằng gì?

Dân kêu là phải

Đi một vòng quanh các xã Ea Tiêu, Ea Ktur, Ea Ning, Ea Bhôk của huyện Cư Kuin gặp rất nhiều hộ đang phải “cắn răng nộp sản” như gia đình ông Hải. Ông Nguyễn Văn Dũng, Chủ tịch UBND xã Ea Tiêu xác nhận: Ở nhiều nơi chỉ còn cán bộ đảng viên là chấp hành phương án nhận khoán của các công ty, còn lại người dân họ không nộp nữa.

Có người nói như thế là chống đối nhưng không phải, là vì không hài hòa được lợi ích giữa người dân và doanh nghiệp. Chúng tôi không dùng từ “phát canh thu tô” nhưng đã nhiều lần kiến nghị với các công ty phải thay đổi. Liên kết với người dân nhưng không đầu tư, hỗ trợ gì, chỉ thu sản phẩm thì dân họ kêu là phải. 

Cả xã Ea Tiêu có diện tích tự nhiên khoảng hơn 4.500 ha, 5.200 hộ dân, chủ yếu là dân kinh tế mới ngoài Bắc vào từ những năm 1970 và đồng bào Ê đê tại chỗ. Ông Dũng chia sẻ, đa phần diện tích ở những vị trí đẹp nhất đều thuộc quản lý của các công ty cà phê nên sinh kế của dân dựa vào các hợp đồng khoán liên kết hoặc bỏ xứ đi làm thuê. Mấy năm gần đây, số hộ bỏ vườn tược đi ngày một nhiều, cũng là vì không chịu nổi với các phương án liên kết. Chính quyền rất trăn trở. Đất đai vứt thứ gì xuống cũng tươi tốt, hà cớ gì dân phải bỏ đi, hà cớ gì chủ đất cứ kêu lỗ?

Gia đình ông Chủ tịch xã Ea Tiêu cũng có 2 ha nhận khoán của Công ty cà phê Việt Đức. Cây cà phê đúng là của nông trường trồng từ năm 1985 nhưng đã khấu hao vườn cây hết rồi, người dân tự tái canh, không còn gì là của doanh nghiệp cả. Vậy mà có rất nhiều khoản khoán trực tiếp vào người lao động như chi phí quản lý, khấu hao tài sản, thủy lợi, an ninh, tiền thuê đất...

Trước đây phương án khoán 1 ha thu từ 2,8 -3 tấn cà phê tươi rồi giảm dần xuống 2,2 tấn, 1,8 tấn mỗi năm. Nông dân mỗi vụ đầu tư hết khoảng 60-70 triệu đồng/ha, thu về 5 tấn cà phê nhân, giá hiện tại bán được 160 triệu đồng. Nếu chấp hành phương án nộp sản của công ty, mỗi vụ người dân phải nộp 5 tạ cà phê nhân, tương đương khoảng hơn 15 triệu đồng. Cộng thêm tiền thuê nhân công nữa nhiều khi chịu lỗ, nên ở nhiều nơi dân bỏ vườn đi làm thuê là vì thế.

Người dân không bác bỏ thành quả của các công ty cà phê thời gian trước nhưng bây giờ rất thê thảm. Nơi khác có doanh nghiệp đóng chân trên địa bàn thì mừng, từ xây dựng nông thôn mới đến an sinh xã hội đều được hỗ trợ. Xã Ea Tiêu có 3 công ty cà phê đều tình trạng “chết chưa chôn”. Dân họ rất hiểu đất đai Nhà nước quản lý, nhưng phải làm sao để phát huy được tiềm lực, phải có các mô hình sản xuất để có thể vừa thực hiện nghĩa vụ với Nhà nước vừa phát triển kinh tế, chứ kéo dài như thế này sẽ rất phức tạp.

Huyện Cư Kuin có hơn 7.000 ha đất do các công ty cà phê quản lý theo hình thức hợp đồng khoán với người dân.

Chủ tịch UBND huyện Cư Kuin Võ Tấn Huy thừa nhận, các công ty tiếng vẫn là hoạt động sản xuất kinh doanh cà phê nhưng bản chất sau hơn 30 năm vườn cây không còn nữa, nếu chỉ sản xuất cà phê không thì không đủ bù chi phí. Đất của Nhà nước, người dân đầu tư sản xuất thì vai trò của doanh nghiệp có còn gì nữa đâu? Nếu công ty không phát triển được nữa thì giao cho người dân để họ thực hiện các nghĩa vụ với Nhà nước chứ.