Mùa mặn ở miền Tây: [Bài cuối] 'Điểm nóng' xâm nhập mặn ứng phó ra sao?

Theo các bản tin dự báo của Viện Khoa học Thủy lợi miền Nam, xâm nhập mặn có thể đạt đỉnh từ ngày 28/2 đến 4/3, với ranh mặn 4g/l lấn sâu từ 45 - 62km trên các sông chính. Vậy những vùng nào sẽ chịu ảnh hưởng nặng nhất từ đợt xâm nhập mặn này? Các giải pháp công trình và phi công trình đã giúp kiểm soát mặn, trữ nước hiệu quả ra sao? Để làm rõ những vấn đề này, Báo Nông nghiệp Việt Nam có cuộc trao đổi với PGS. TS Trần Bá Hoằng - Viện trưởng Viện Khoa học Thủy lợi miền Nam.

Sáng tạo trong quản lý, sử dụng tài nguyên nước

Thưa ông, theo các bản tin dự báo của Viện Khoa học Thủy lợi miền Nam, những khu vực nào ở ĐBSCL có nguy cơ chịu ảnh hưởng nặng nhất từ đợt xâm nhập mặn này? 

Theo kết quả tính toán và dự báo chuyên ngành của Viện, xâm nhập mặn vùng ĐBSCL bắt đầu tăng dần theo kỳ triều cường từ ngày 24/2 - 4/3/2025. Các khu vực có khả năng bị ảnh hưởng xâm nhập mặn trong kỳ này là huyện Mỏ Cày Bắc, Mỏ Cày Nam, Châu Thành, Giồng Trôm thuộc tỉnh Bến Tre; huyện Long Phú, Kế Sách thuộc tỉnh Sóc Trăng. Nguyên nhân là hệ thống thủy lợi chưa khép kín, chưa chủ động kiểm soát mặn.

Đối với các địa phương nằm trong vùng ảnh hưởng, cần tiếp tục theo dõi chặt chẽ diễn biến thời tiết, nguồn nước, xâm nhập mặn trong các bản tin dự báo cập nhật của các cơ quan chuyên ngành, để có giải pháp quản lý nguồn nước hiệu quả. Đồng thời, tổ chức vận hành hợp lý công trình thủy lợi để lấy nước tối đa vào các ao, hồ phân tán, mương liếp và túi trữ nước, khi ngoài sông xuất hiện nước ngọt vào lúc triều thấp, chân triều.

Người dân cần phối hợp chặt chẽ với các cơ quan quản lý chuyên ngành về lịch mùa vụ. Sau khi thu hoạch lúa đông xuân, phải chờ nguồn nước ngọt trên sông ổn định hoặc có mưa diện rộng mới xuống giống vụ hè thu tiếp theo.

Tại các vùng cây ăn trái, trước khi lấy nước tưới, người dân cần kiểm tra chặt chẽ độ mặn; tăng cường các giải pháp tích trữ nước, sử dụng nước tưới tiết kiệm và các giải pháp chống thất thoát nước cho cây trồng.

Như vậy, việc sử dụng nước tiết kiệm, trữ nước hiệu quả trong mùa khô cần được thực hiện ra sao để giảm rủi ro cho người dân?

Việc quản lý, sử dụng tài nguyên nước và sản xuất ở ĐBSCL có thể nói là rất sáng tạo của Việt Nam. Kể từ năm 2016 đến nay, dưới sự chỉ đạo của Bộ NN-PTNT, các địa phương và người dân đã đạt được thành công rất lớn, hiệu quả cao góp phần giảm thiểu các rủi ro xảy ra do mặn trong mùa khô.

Cụ thể là bố trí, điều chỉnh thời vụ hợp lý tương ứng với nguồn nước ngọt (xuống giống sớm vụ đông xuân hoặc chuyển đổi, lùi vụ tại những vùng có nguy cơ không đảm bảo nguồn nước hoặc hạ tầng công trình không đảm bảo)

Các địa phương ven biển đã có các giải pháp tích trữ sớm nguồn nước ngọt, đảm bảo đủ nước trong các mương vườn cây ăn quả trong 2 tháng, vượt qua các đợt hạn mặn.

Áp dụng các mô hình canh tác tiết kiệm nước (chuyển đổi mùa vụ, tưới tiết kiệm nước). Tăng cường công tác dự báo nguồn nước, xâm nhập mặn phục vụ cho quản lý nước và xây dựng kế hoạch sản xuất từ rất sớm.

Hạn vẫn là bài toán nan giải

Liên quan đến giải pháp công trình, hiện nay các hệ thống thủy lợi ở ĐBSCL đáp ứng như thế nào yêu cầu kiểm soát mặn và đảm bảo nguồn nước ngọt cho sản xuất và sinh hoạt?

Hiện nay, hệ thống thủy lợi vùng ĐBSCL đã cơ bản hình thành, đảm bảo tưới tiêu, kiểm soát nguồn nước cho gần 2,6 triệu ha đất canh tác nông nghiệp và nuôi trồng thủy sản.

Cụ thể, ở các cửa sông Vàm Cỏ (Vàm Cỏ Đông, Vàm Cỏ Tây), khả năng kiểm kiểm soát mặn của công trình thủy lợi cách biển từ 75 - 80km. Ở cửa sông Cửu Long, hệ thống thủy lợi đã kiểm soát mặn cách biển 40 - 65km.

Tuy nhiên, thời gian qua, một số hệ thống thủy lợi ven biển mới giải quyết vấn đề kiểm soát mặn. Những năm mặn xâm nhập sâu và duy trì dài ngày, các hệ thống có khả năng kiểm soát mặn rất tốt. Nhưng khi nảy sinh ra hạn, thiếu nước nội vùng, bài toán hạn lại chưa được giải quyết triệt để.

Do vậy, các địa phương cần tiếp tục thực hiện các giải pháp trong thời gian tới. Thứ nhất là nạo vét các kênh trục trong vùng, tăng cường chuyển nguồn nước ngọt cho các hệ thống thủy lợi ở các vùng ven biển như: Gò Công, Long Phú - Tiếp Nhật, Nam Quốc lộ 1A Bạc Liêu, Bán đảo Cà Mau.

Thứ hai, tiếp tục hoàn thiện các hệ thống kiểm soát mặn và cấp nước ngọt (hệ thống thủy lợi Bắc và Nam Bến Tre, Nam sông Hậu, các hệ thống cấp nước cho các vùng khan hiếm nước).

Thứ ba, nghiên cứu xây dựng các công trình kiểm soát một số cửa sông. Đây là công trình lớn theo hình thức bao ngoài, với nhiệm vụ điều tiết mặn, ngọt, cải thiện môi trường ở các vùng ven biển, cửa sông.

Việc vận hành hệ thống thủy lợi hiện nay cần điều chỉnh như thế nào, để tăng hiệu quả trữ nước và giảm tác động của hạn mặn?

Để hỗ trợ công tác vận hành hệ thống thủy lợi, trước tiên cần có mạng lưới giám sát xâm nhập mặn, nguồn nước tự động để có thông tin kịp thời, tin cậy cho người quản lý, ra các quyết định vận hành.

Đồng thời, đây cũng là nguồn thông tin đầu vào cho công tác dự báo chuyên ngành phục vụ điều hành sản xuất và xây dựng các kế hoạch vận hành của các hệ thống thủy lợi.

Các địa phương cần tiếp tục rà soát, hoàn thiện quy trình vận hành các hệ thống thủy lợi. Đặc biệt là tổ chức xây dựng Quy trình vận hành liên hệ thống thủy lợi ở ĐBSCL, nhằm tăng cường kết nối, chia sẻ nguồn nước, hỗ trợ phòng chống hạn mặn giữa các hệ thống thủy lợi trong vùng.

Trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng nghiêm trọng, ông đánh giá như thế nào về khả năng chống chịu hạn mặn của ĐBSCL trong những năm tới?

Về cơ bản hiện nay nguồn nước về ĐBSCL trong mùa khô đang có xu thế tiếp tục tăng, chỉ hạn chế ở những năm cực đoan thấp như mùa khô 2015-2016 và năm 2019-2020.

Hiện nay, nguồn nước ngọt mùa khô có sự biến động cao hơn trước, xuất hiện những giai đoạn mặn xâm nhập sâu. Việc biến động dòng chảy này đã làm xâm nhập mặn thay đổi quy luật và có nhiều khác biệt so với quá khứ như: mặn xuất hiện sớm, đỉnh mặn cũng xuất hiện sớm hơn từ 1 - 1,5 tháng. Dẫn đến cơ cấu lịch mùa vụ truyền thống của người dân bị ảnh hưởng, đặc biệt là thời điểm mặn cao nhất trùng với thời kỳ lấy nước của vụ đông xuân nên tiềm ẩn nhiều rủi ro trong sản xuất.

Về lâu dài, để chủ động giải quyết các vấn đề liên quan đến nguồn nước, phòng chống hạn mặn ở ĐBSCL, cần tiếp tục đầu tư hoàn thiện các công trình thủy lợi theo định hướng ở trên.

Tổ chức mô hình sản xuất nông nghiệp phù hợp ở các vùng sinh thái theo phân ranh nguồn nước của công trình thủy lợi. Khi xảy ra hạn hán, xâm nhập mặn, cần điều chỉnh linh hoạt theo hướng dịch chuyển sớm thời vụ canh tác.

Xin cảm ơn ông!