Tiểu hồi hương còn có tên khác Tiểu hồi, Hồi hương, Hương tử, Tiểu hương. Tên khoa học là Foeniculum vulgare Mill. thuộc họ Hoa tán (Apiaceae hay Umbelliferae).
Là loại cây thân thảo sống nhiều năm cao tới 2m. Lá mọc so le, phiến lá xẻ lông chim 3 - 4 lần thành dải hình sợi. Cụm hoa hình tán kép mọc ở nách lá và ngọn cành; các tán hoa mang nhiều hoa nhỏ màu vàng lục. Quả nhỏ hình trứng thuôn, lúc đầu màu xanh lam, sau màu xanh nâu.
Bộ phận thường dùng làm thuốc là quả. Tên thuốc là Fructus Foeniculi. Được thu hái vào cuối hè hoặc đầu đông. Lót một lần giấy, đổ thuốc lên trên rồi sấy khô. Muốn trị bệnh ở phần trên cơ thể cần tẩm với rượu, sao vàng. Nếu trị bệnh ở phần dưới cơ thể thì tẩm nước muối, sao. Liều dùng từ 3 – 8g.
Đông y cho rằng tiểu hồi hương có vị cay, mùi thơm, tính ấm. Qui vào kinh Can, Thận, Tỳ và Vị.
Tác dụng trừ hàn (tán hàn) và giảm đau (chỉ thống). Ðiều khí và ôn hòa dạ dày (lý khí hòa vị), trị đau dịch hoàn (trừ sán khí). Có công hiệu kích thích tiêu hóa, nên thường dùng làm thuốc bổ, thông tiểu, lợi sữa, điều kinh, làm long đờm, chống co thắt, bụng, lưng do hàn, nhuận tràng…
Kiêng kỵ: Âm hư hoả vượng, bụng dưới không có hàn không dùng.
Dưới đây là vài cách tiêu biểu sử dụng tiểu hồi hương trong trị bệnh.
* Trị gan yếu, thiếu máu vàng da: Sa sâm 12g, Khương hoàng 12g, Tiểu hồi hương 4g, Nhục quế 4g, sắc uống chia 3 lần.
* Trị sán khí thống (đau dịch hoàn): Dùng “Hồi hương ô dược thang” – Tân biên Trung Y kinh nghiệm. Có công hiệu thông khí, giảm đau, tiêu hạch, trừ thấp gồm Hồi hương (sao) 6g, Lệ chi hạch 2g, Mộc hương 2g, Mộc qua 8g, Ngô thù du 3,2g, Phá cố chỉ 6g, Sa nhân 2g, Tỳ giải 20g, sắc với rượu uống ấm.
* Trị đau dưới sườn: Tiểu hồi sao vàng 40g, Chỉ xác sao 20g, tán bột mỗi lần uống 8g chiêu với rượu hòa thêm muối, ngày 2 lần (theo Nam dược thần hiệu).
* Trị bạch trọc, tiểu ra dưỡng chấp do phong hàn (theo Tiểu hồi hương – Y lâm cải thác): Tiểu hồi hương 30g, tán bột cho vào 250ml rượu đun sôi trong 15 phút, lọc bỏ bã uống ngày 2 lần, mỗi lần 20ml
* Trị tỳ vị hư, ngũ canh tiết tả (đi cầu vào gần sáng): Hồ lô ba 40g, Bạch long cốt 40g, Dương yêu tử 3 cái, Hồ đào 21 trái, Tiểu hồi hương 40g, Mộc hương 60g, Phá cố chỉ 40g. Tất cả tán bột trộn với rượu chưng làm hoàn. Ngày uống 8 – 12g, chiêu với rượu hâm nóng lúc đói. (Tiểu hồi hương hoàn – Bí truyền chứng trị yếu quyết loại bài).
* Bổ thận, tráng dương: Tiểu hồi hương 8g, cật dê hai quả, đậu đen 100g, đỗ trọng 15g, gia vị vừa đủ.
Cách làm: Cật dê rửa sạch, xắt từng miếng nhỏ. Tiểu hồi hương, đậu đen, đỗ trọng rửa sạch, để ráo, cho vào túi vải gạc. Cho tất cả vào nồi, thêm lượng nước vừa đủ, nấu từ 30 - 60 phút, thêm gia vị cho vừa ăn. Phương thuốc này rất tốt cho những người dương hư, đau lưng, chân gối mỏi, sinh hoạt tình dục yếu.
* Trà tiểu hồi (công dụng ôn trung trừ hàn, hành khí chỉ thống, dùng làm đồ uống thích hợp trong những ngày rét): Gồm Tiểu hồi hương 10g, đường đỏ lượng vừa đủ. Tiểu hồi hương rửa sạch, tán vụn, hãm với nước sôi trong bình kín, sau chừng 20 phút thì dùng được, khi dùng chế thêm đường đỏ với lượng thích hợp, uống thay trà trong ngày.
* Chữa chậm kinh (biểu hiện chậm kinh, lượng máu kinh ít, sắc đỏ nhạt, bụng dưới đau âm ỉ, lưng mỏi, đại tiện lỏng,…): Tiểu hồi hương 6g, hoàng kỳ 30g, đương quy 15g, kỷ tử 15g, ngải diệp 10g, gừng nướng 6g, quế chi 10g, xuyên khung 8g, bạch thược 10g, thục địa 10g, ngưu tất 10g, ba kích 12g, nước 1000ml, sắc còn 600ml, chia làm 3 lần uống trong ngày.
Hằng tháng, sau khi sạch kinh. Uống liên tục 10 – 15 ngày.
* Chữa đau bụng do suy thận: Bột tiểu hồi 4g, bầu dục lợn 1 cái. Cách làm: Bầu dục lợn rửa sạch, khía nhỏ, cho bột tiểu hồi hương vào, nướng chín, ngày ăn 1 lần, ăn liên tục trong 7 ngày.
