Bà Lợi Quyền - Vương Thị Lai: Đại biểu cho lòng hăng hái và hy sinh

Bà Lợi Quyền - Vương Thị Lai (tư liệu gia đình).

Nhìn vào tấm ảnh thân mẫu của GS Mai Thế Trạch (do ông gửi qua email), tôi cứ tự nhủ thầm: một người phụ nữ áo nâu, khăn vấn, ăn trầu, góa bụa khi mới 28 tuổi, ít ai ngờ được bà đã mạnh dạn bước chân vào thương trường. Để rồi, từ hai bàn tay tần tảo, bà đã lập ra hiệu buôn lớn mang tên Lợi Quyền, 27 phố Hàng Ngang.
 

Những người Hàng Ngang cũ

Trong ký ức của GS Mai Thế Trạch, con trai bà Lợi Quyền, nhà số 27 Hàng Ngang (tên thời Pháp thuộc là Rue des Cantonais) gắn với nhiều kỷ niệm. Phố dài 152m đầu phố nối với Hàng Đường cuối phố nối với Hàng Đào. Lòng đường rộng khoảng 6-8m ở giữa có đường tàu điện, 2 làn đường còn lại vì thế khá hẹp; khi có tàu điện đi ngang thì xe ôtô lưu thông rất khó khăn. Tuy vậy hai bên phố vẫn có vỉa hè khá rộng cho người đi bộ thoải mái. Tuyệt đối không được “vô tư” lấn chiếm vỉa hè như ngày nay. Mọi hành vi xâm phạm vỉa hè đều bị “cẩm” [đội xếp] phạt rất nặng.

Phố có 2 dãy bên phải số chẵn và bên trái số lẻ theo chiều từ chợ Đồng Xuân xuôi xuống Hồ Hoàn Kiếm. Mỗi dãy có khoảng 50 số nhà. Nhà cửa những năm 1930 - 1940 thường là kiểu nhà ống hẹp và sâu, trung bình mặt tiền rộng 4-6m, nhưng cũng có nhà hẹp chỉ hơn 2m như nhà số 9, hay 21 (hiệu Tam Hoà). Tuyệt đại đa số là nhà 1 tầng hay 2 tầng sàn gỗ lợp ngói, có bao lơn nhỏ và có mái che trước cửa bằng tôn hay gỗ mỏng. Nhà bê-tông đúc rất hiếm.

Phố Hàng Ngang buôn bán mấy mặt hàng chính là vải, lụa; trà Tầu; hiệu thuốc Đông y. Ngoài ra có một số ít hiệu đồng hồ, tạp hoá. Các hiệu vải tơ lụa, bên số lẻ thì có: Trịnh Phúc Lợi số 7, Phát Đạt số 13, Phúc Đồng số 17 sau chuyển sang 18 - nay trên sát mái nhà vẫn còn thấy đề chữ Phúc Đồng; Lợi Quyền số 27, Cự Hưng số 47. Bên số chẵn có: Tùng Hiên số 8, Kim Long số 12, Phúc Trạch số 16,  ông Sàm số 20, Đông Quân Hưng số 26 sau chuyển sang 17, và một tiệm nhỏ do chủ người Ấn Độ ở khoảng số 40 hoặc 42.

Ở phố Hàng Ngang, dòng họ Trịnh là một danh gia vọng tộc, trú tại nhà số 7, hiệu Phúc Lợi. Cụ Trịnh Phúc Lợi là một người có tài kinh doanh, nhân hậu và có tầm nhìn chiến lược. Cụ đào tạo được nhiều “học trò” sau này đều rất thành công trong kinh doanh. Đó là các ông Trịnh Văn Bô, Nguyễn Như Mậu (hiệu Phát Đạt), Mai Bá Lân (hiệu Lợi Quyền), Vương Xuân Toạ (hiệu Lợi Hoà ở Sài Gòn sau này), Trịnh Thị Thục (hiệu Phúc Đồng,c on gái cụ Trịnh Phúc Lợi).

Tầm nhìn chiến lược của cụ còn là cho các con ăn học thành tài. Con trai cả là ông Trịnh Văn Bính, du học tại Pháp, một trong những người Việt Nam đầu tiên thi đậu vào Trường Cao đẳng Thương mại Pháp quốc (Hautes Études Commerciales - HEC), sau này làm Thứ trưởng Bộ Tài chính. Người con thứ là ông Trịnh Văn Bô, nhà tư sản ân nhân của cách mạng, nhiều năm làm Ủy viên Ủy ban Ban Hành Chính Hà Nội.
 

Một phụ nữ ái quốc

Chồng mất khi mới 28 tuổi, nhận thấy công việc buôn bán tơ lụa đang khởi sắc, bà Vương Thị Lai quyết định gây dựng cơ nghiệp của mình bằng nghề buôn tơ lụa. Lao động không biết mệt mỏi, bà đã gây dựng thành công cửa hàng tơ lụa Lợi Quyền ở nhà số 27 Hàng Ngang, nói như ngôn ngữ ngày nay là tạo uy tín thương hiệu riêng.

Ngay sau Cách mạng tháng Tám 1945, giữa lúc ngân sách gần như trống rỗng. Ngày 4.9.1945, Chính phủ lâm thời mở cuộc vận động ủng hộ Quỹ độc lập để huy động nguồn tài chính trong nhân dân cả nước. Nhiều gia đình người Hàng Ngang cũ đã ủng hộ tài sản cho Chính phủ. Phụ nữ đã đi đầu trong cuộc vận động này. Phong trào ủng hộ Quỹ độc lập lan ra nhanh chóng và phát triển mạnh mẽ khắp trong mọi giới, mọi lưa tuổi.

Bà Lợi Quyền và con cháu (tư liệu gia đình).

Đặc biệt, vào ngày 17.9.1945, tại Nhà hát lớn Hà Nội, Chính phủ phát động “Tuần lễ vàng”. Nhân dân Thủ đô đem dây chuyền, nhẫn cưới, hoa tai, vòng, xuyến… ủng hộ Chính phủ. Tổng kết “Tuần lễ vàng”, bà Vương Thị Lai tức Lợi Quyền, nhà số 27 phố Hàng Ngang, đã góp vào Quỹ độc lập trong “Tuần lễ vàng” 109 lạng.

Hơn một tháng sau, ngày 10.11.1945, Hội Phụ nữ đã tổ chức “Ngày Phụ nữ ủng hộ Nam Bộ kháng chiến”, Chủ tịch Hồ Chí Minh đến dự và mang theo tấm huy chương bằng vàng hình ngôi sao năm cánh, giữa có chữ V.M (Việt Minh - PV). Khai mạc ngày lễ, Hồ Chủ tịch đã tự tay gắn huy chương cho bà Vương Thị Lai. Đó là tấm huy chương đầu tiên mà Chủ tịch Chính phủ tặng cho một một phụ nữ ái quốc, công dân của nước Việt Nam Dân chủ cộng hòa. Đó cũng là tấm huy chương độc nhất vô nhị, vì đây là món quà của một Việt kiều yêu nước ở Trung Quốc gửi về biếu Hồ Chủ tịch. “Với tấm huy chương này, bà Vương Thị Lai là đại biểu cho lòng hăng hái và hy sinh cho phụ nữ Việt Nam”, Chủ tịch Hồ Chí Minh nói.

Sau “Tuần lễ vàng”, bà Vương Thị Lai tiếp tục lặng lẽ đem vàng, tiền mua thóc ủng hộ quỹ cứu đói, gây quỹ Ngân hàng quốc gia Việt Nam, ủng hộ bộ đội, giúp tự vệ thành Hà Nội trong những ngày chuẩn bị và chiến đấu bảo vệ Thủ đô cuối năm 1946. Có lúc bà còn gửi giúp quỹ kháng chiến hàng vạn đồng Đông Dương. Sau 1954, bà lại tiếp tục góp tiền ủng hộ xây dựng Nhà máy Da Thụy Khê, nhà máy dệt khăn mặt. Bà còn ủng hộ Cách mạng một khối tài sản khổng lồ. Đó là hai ngôi nhà 156A và 156B phố Quán Thánh, Hà Nội. Tổng diện tích hai ngôi nhà này là 1.105m2. Và ngôi nhà số 1 phố Lê Hồng Phong (rộng 1.108m2), hai lô đất ở bến xe Kim Liên (rộng 1.035m2)

Không chỉ ủng hộ bằng tiền bạc, bà Vương Thị Lai còn có công sinh thành, nuôi dưỡng hai người con trai có những đóng góp trí tuệ cho đất nước cũng quý như vàng mà người mẹ đã góp. Người con trai cả là GS Mai Thế Trạch, du học Pháp về nước cống hiến tâm và tài trong ngành y, chuyên gia đầu ngành về nội khoa. Người con trai thứ hai là KTS Mai Thế Nguyên, người thiết kế hoàng cung Na Uy.