Những người cao tuổi ở xã Hòa Mạc (Văn Bàn, Lào Cai) cho biết: Người Tày Văn Bàn xưa nay có hai loại then. Một là then mụ, còn gọi là “then giải hạn”, được làm cho những người trẻ từ 1- 20 tuổi. Hai là then khoăn, được làm cho những người già 70-80 tuổi. Then khoăn còn gọi là “then mừng tuổi”, vừa có ý nghĩa “mừng tuổi”, vừa có ý nghĩa “giải hạn”.
Lần đầu tiên, tôi được chứng kiến một lễ then khoăn. Đây là một nghi lễ truyền thống để “động viên tư tưởng” cho những người cao tuổi vui vẻ sống phần đời còn lại của mình. Đặc biệt, trong lễ then thể hiện được sự yêu kính của con cháu đối với ông bà, cha mẹ.
Cuộc làm then được bắt đầu từ buổi chiều. Trong ngôi nhà sàn ở ven đường QL 279 có mặt sàn rộng trên 100 m2, sử dụng cả tầng “trệt” thành ra trên 200 m2. Ngay từ buổi chiều đã có hàng chục người, chủ yếu là họ tộc và người thân trong làng. Công việc của nhà đám rất tất bật. Những người phụ nữ phải luôn chân, luôn tay, lên nhà, xuống bếp. Đàn ông thì mổ lợn, dọn dẹp, khênh vác... Đúng 18h30, tất cả vào ăn bữa cơm trước khi làm lễ chính thức. Bữa ăn không được kéo dài quá 8 giờ tối vì cuộc cúng then sẽ bắt đầu.
Con cháu vui vẻ xòe quanh “ngôi nhà” lá chuối
Thày then là một phụ nữ đã cao tuổi. Một cụ già cho biết: Hiện nay ở Văn Bàn này chỉ có hai người có khả năng đặc biệt mới làm được thày then.
Người ta cho rằng, người làm được thày then là phải có năng khiếu đặc biệt, bởi phải nhớ một lượng bài cúng, bài hát then rất dài, cúng liên tục từ 8 giờ tối đến 12 giờ trưa hôm sau mới hết. Nhưng thày then chẳng có sách nào dạy cả (vì người Tày vốn không có chữ viết), thày đã tiếp thu truyền khẩu tự bao giờ.
Có người nói, chỉ sau khi nhập đồng thày then mới nhớ ra những bài cúng, bài hát then...Cúng xong thày quên hết, ngày mai anh có hỏi thày cũng chẳng nhớ gì!
Những bài hát then của thày dùng những lời hay ý đẹp và những làn điệu hấp dẫn để nhờ tổ tiên dẫn đường, rồi mời gọi thần linh, ma quỷ... giúp cho linh hồn người chết “đi đến nơi về đến chốn”. Người được làm then bây giờ còn sống, nhưng hoàn toàn yên tâm, sau này có “quy tiên” thì sẽ rất may mắn để đi đến một nơi cũng có “cuộc sống đầy đủ, sung túc.
Vừa hát then vừa xóc chùm lục lạc
“Mâm thờ” cúng then được làm ở sát vách, cạnh bàn thờ tổ tiên, đặt ngay xuống sàn nhà. Nhưng trung tâm của nghi lễ là một “ngôi nhà” 5 gian làm bằng sống tàu lá chuối, tre nứa chẻ, trên lợp bằng vỏ chăn con công. Trong “nhà” và xung quanh được chất đầy vật phẩm tặng cho người sau này về thế giới bên kia. Không thiếu một thứ gì cần cho sinh hoạt của con người, có lẽ xuất phát từ quan niệm “trần sao âm vậy” để cầu mong cho sự đầy đủ của linh hồn người chết sau này. Từ thóc, gạo, muối, lợn, gà, đồ ăn thức đựng, đến vải vóc, đèn nến, bát đĩa, ấm chén, gương lược... thậm chí cả từ cành lá bưởi để đun nước tắm gội cho thơm. Sự chu đáo ấy minh chứng cho tấm lòng yêu kính đối với ông, bà, cha mẹ của con cháu.
| Then là một nghi lễ, một truyền thống văn hóa của người Tày nhưng riêng hát then trong nghi lẽ này là một làn điệu dân ca mượt mà, được đệm bằng tiếng đàn tính tẩu hai dây và chùm lục lạc như tiếng vó ngựa trên cao nguyên, đã trở thành một nét văn hóa độc đáo của dân tộc Tày ở các tỉnh miền núi phía Bắc. |
Qua một đêm, tất cả mọi người hầu như thức trắng. Bà then cứ hát, những thủ tục cần thiết cứ diễn ra. Những người không có việc thì ngồi túm năm tụm ba trò chuyện. Cánh đàn ông đánh cờ, chơi bài... ai mệt có thể ngả lưng ở bất kỳ chỗ nào một chút cho đỡ. Suốt đêm, tiếng hát then, tiếng đàn tính tẩu, tiếng lục lạc cứ đều đều vọng ra từ nơi bàn thờ then... Ba giờ sáng, mọi người ăn cháo điểm tâm để còn nhịn đến 12 giờ trưa xong lễ mới được ăn.
Sáu giờ, tất cả mọi người vui vẻ xòe xung quanh “ngôi nhà” lá chuối. Tiếng trống cái đổ nhịp, tiếng lục lạc rộn ràng, điệu xòe Tày rất vui, kéo dài như không muốn dứt. Sau đó chị em phụ nữ lại tất bật với bếp núc, đồ xôi, chế biến thức ăn... chuẩn bị cho bữa đại tiệc sẽ diễn ra lúc 12 giờ trưa khi kết thúc lễ then.
Khoảng 11 giờ tất cả con cháu nội, ngoại đều mang thức ăn, thức uống từ nhà mình đến góp thêm vào lễ then, bày kín một gian nhà sàn. Con cháu còn có quà cho ông, bà, đặt lên trước mặt các cụ rồi phủ phục lễ sống, một cử chỉ thể hiện sự tôn kính, khiến ai nhìn cũng cảm động...
