Tứ giác Long Xuyên là từ cũ, thời người ta còn gọi Nam kỳ lục tỉnh, hay Long Xuyên - Châu Đốc - Sa Đéc là Long Châu Sa.
 |
| Ảnh minh họa (Lê Hoàng Vũ) |
Có đi Long Xuyên - Châu Đốc mùa khô mới thấy địa hình ở đây không dễ sống. Khô và nắng, cây me keo cây thốt nốt, nếu không có những cây dừa bỗng tha thướt thì sẽ nghĩ mình đang chạm chân vào đất bạn Campuchia. Dân Việt cũng phải sống nhà sàn như dân Khmer hoặc dân của nước người ta bên kia kênh Vĩnh Tế. Đi tàu dưới sông nhìn lên càng thấy ngỡ ngàng, mặt sông và mặt bờ cách nhau hàng ba bốn mét, chớn chở. Thảo nào người dân phải sống bằng nhà có chân, bởi nước về, nước cũng lên tầm ba bốn mét.
Những cánh đồng ở đây không bằng phẳng như đồng Chó ngáp mạn Bạc Liêu - Sóc Trăng. Đồng nhấp nhô, nhiều bưng, nhiều trấp. Và như mọi nơi, dân chỉ có biết sống bằng cây lúa cùng với mùa cá, việc đó cũng rất khác những nơi khác. Cũng không thể khác được, đồng ruộng mênh mông, không trồng lúa biết trồng gì. Và mới thấy mặt đồng đó nhưng chỉ vài tháng lũ lên là nước trắng xóa, như biển.
Ngày xưa, người ít, dân thưa, cũng chưa sinh ra cách mạng giống, lúa trời ban tặng như Đồng Tháp Mười. Sau dân biết làm thủy lợi nội đồng, bờ kênh, bờ vùng, lúa mùa ngự trị. Phát cỏ, chờ cỏ thối, trâu bừa, đàn ông nhổ mạ chở ra ruộng, đàm bà đi cấy. Lúa mùa nhiều tháng, thu hoạch xong trước sa mưa, đất nghỉ và người nghỉ. Mùa nước lên, dân ở đây không gọi là lũ mà gọi nước lên. Nước lên từ từ, mạn Tông-lê-sáp Campuchia đổ sang, sông không dốc, nước từ từ loang. Cá Biển Hồ cũng đổ sang, miên man. Trứng cá linh và nhiều loại cá nhỏ khác bây giờ mới nở, vài tháng nước ngập thì cá linh không biết làm gì cho hết.
 |
| Ảnh minh họa (Lê Hoàng Vũ) |
Khi này, mùa làm mắm cá cũng bắt đầu. Mắm cá lóc, mắm cá sặc, mắm cá linh để dành cho thương trường vào mùa khô không cá. Bông súng bông điên điển rợp đất rợp trời và cây me bên góc nhà, cho trái non lúc lỉu. Ấy là lúc người ta bước xuống xuồng hay tam bản nhỏ đậu sát góc nhà, chèo ra sông ra kênh, vãi vài ba đường lưới là cá đủ cho cả ngày. Cá linh và bông điên điển nấu với me trái là món nức tiếng nhất của vùng này.
Cuộc sống nông dân không thể vực lên vì hệ sinh thái lúa - cá ở đây muôn đời như vậy. Thời thuộc Pháp vì sao chỉ có điền chủ nức tiếng ở Sa Đéc - Mỹ Tho - Vĩnh Long? Là vì sông Tiền ưu đãi, người dân sống bằng nghề vườn, cây lưu niên hiền hòa bên hai bờ sông hiền hòa. Vì sao mạn Sóc Trăng - Bạc Liêu xuất hiện nhiều phú hộ? Là vì đồng ở đó mênh mang nhưng bằng phẳng, lúa một vụ cũng khiến người giàu thêm giàu. Tứ giác Long Xuyên - Châu Đốc đất có núi, đất cao cản trở thủy triều và như đã nói, Tông-lê-sáp đổ vào sông Hậu một lượng nước khổng lồ vào mùa mưa.
Nước lên cho cá, cho phù sa. Dân sinh sôi, cá cạn dần từ đầu nguồn Biển Hồ, cá tự nhiên không cho con người khấm khá. Châu Đốc miền biên, kênh Vĩnh Tế thương hồ nhưng chiến tranh mười năm đã làm cho vùng này gượng dậy khó khăn. Và rồi những con đập ở thượng nguồn Mekong làm cho lũ thấp, cá ít hẳn kể cả từ Campuchia. Chính quyền và người dân như ngồi trên đống lửa, xưa kêu lũ làm cho mệt làm cho nghèo, giờ chừng như không phải vậy. Người dân ngóng lũ như con ngóng mẹ đi chợ về.
Sức ép chỉ tiêu sản lượng lên cả tỉnh. Đó là niềm tự hào mà cũng là mục tiêu của thi đua. Mỗi năm hai vụ lúa chưa đủ, phải ba vụ cơ. Lũ thấp, có năm thấp một cách tuyệt vọng, không làm lúa thì làm gì? Đã có những nhà khoa học nhắc nhở, lúa vụ ba rất bấp bênh với lũ. Thiên nhiên không dễ lường, nếu lũ bỗng dưng cao bất thường thì sao? Mùa lũ bình thường đi dọc kênh Vĩnh Tế đã thấy chạnh lòng, nhà lênh khênh ốm yếu, có nhà kê gầm trên những cái phuy nước nổi thành nhà nổi, trẻ con nghỉ học hết. Nhìn ra ngoài đồng, ngọn cây lúp xúp, trâm bầu bình bát, đàn ông sớm tối lo be bờ giữ những đám ruộng lúa đang ửng chín, vụ lúa mà các nhà khoa học đã can ngăn.
 |
| Ảnh minh họa (Lê Hoàng Vũ) |
Lũ năm nay do vỡ đập bên Lào, nước về nhanh kinh hoàng. Lúa vụ ba phá sản toàn tập. Đồng trắng xóa, dân đành vui với cá tép, kiểu phép thắng lợi tinh thần của AQ. Vì sao dân không để cho đất nghỉ? Là vì họ không quen ngồi không mấy tháng trời chờ lũ. Và có người xem đánh bắt là nghề hạ bạc, không bền vững, không đem lại phúc phần. Nông nhàn ư, họ gọi đó là lúc nhàn cư vi bất thiện. Không biết làm gì để ra tiền, không biết xoay xở ra sao, ấy là câu chuyện của vùng đất nghe thấy sản lượng lúa của cả tỉnh tưởng là dân ở đó giàu lắm. Thật là bi kịch.
