Lâu nay, chúng ta đều biết đến một chí sĩ yêu nước Lương Văn Can, nhưng không nhiều người biết đến một nhà nho uyên thâm Lương Văn Can.
Ngoài vai trò sáng lập Đông Kinh Nghĩa Thục, cả cuộc đời Lương Văn Can (1854-1927) thao thức khơi dậy dân trí và dân khí cho người Việt Nam. Để các thế hệ hậu sinh có thêm nền tảng để khám phá bản thân và chinh phục thiên hạ, ở tuổi ngoài 70 sau bao năm tranh đấu và tù đày, Lương Văn Can lấy hiệu là Ôn Như bình thản ngồi xuống biên soạn “Kim cổ cách ngôn” với 152 câu khuyên răn đắt giá được sàng lọc theo thời gian.
Ôn Như – Lương Văn Can trình bày cách ngôn bằng chữ Hán, sau đó chú giải bằng quốc ngữ. Chữ Hán giúp giữ nguyên hồn vía và chiều sâu của mỗi cách ngôn. Chú giải bằng quốc ngữ để ai cũng nắm bắt được trọn vẹn ý nghĩa của mỗi cách ngôn. Phương pháp đầy cẩn trọng ấy của ông khiến “Kim cổ cách ngôn” dù trải qua gần một thế kỷ vẫn lưu trữ trọn vẹn phẩm chất một ấn phẩm dạy làm người và học làm người!
Ôn Như – Lương Văn Can quan niệm về cách ngôn: “Lời nói là tiếng trong bụng. Có tư tưởng điều gì thì phát ra lời nói. Nói ra mà nghĩa lý chính đáng ai ai cũng lấy làm phải, đời đời cũng lấy làm phải. Bởi lời nói ấy mà lập nên đức tốt, thành được công to, thế thì lời nói lưu truyền mãi mãi, dẫu muôn đời cũng không đổi”.
Đọc “Kim cổ cách ngôn” cũng giống như một hành trình để hiểu 71 năm Ôn Như – Lương Văn Can đã sống, đã ưu tư, đã dâng hiến cho cõi nhân gian nhiều thương mến và ngổn ngang. Ông nhắc chúng ta quý trọng từng phút giây “chú tọa đương tích âm, dạ tọa đương tích đăng” (ngồi ban ngày nên tiếc ánh mặt trời, ngồi ban đêm nên tiếc bóng ngọn đèn). Ông nhắc chúng ta giữ gìn nết ăn nết ở “bệnh tòng khẩu nhập, vạ tòng khẩu xuất” (bệnh từ miệng vào, vạ từ miệng ra). Ông nhắc chúng ta đắn đo hành động “vô sự thời bất dao tâm không, hữu sự thời bất dao tâm loạn” (lúc không có việc gì thì vẫn nên nghĩ ngợi, lúc xảy ra chuyện gì cũng không nên rối trí).
Ngày tháng vô tình luôn có khả năng đẩy lùi nhiều thứ vào quá vãng. Vậy “Kim cổ cách ngôn” của Ôn Như – Lương Văn Can còn giá trị như thế nào trong bối cảnh kinh tế thị trường. Rất đơn giản, ông khuyên doanh nhân “tín dụng tức tư bản” (chữ tín chính là vốn liếng), đồng thời ông cũng khuyên những ai đang nao núng làm giàu “hoàng kim vô chủng, độc sinh ư cần kiệm nhân gia” (miếng vàng không có giống, chỉ sinh ra ở nhà nào biết cần kiệm).
Sau gần 100 năm, kể từ lần in đầu tiên vào năm 1925, “Kim cổ cách ngôn” của Ôn Như – Lương Văn Can được NXB Thời Đại và CLB Doanh Nhân Sài Gòn tái bản nguyên vẹn bằng cách chụp lại toàn bộ, chứ không sắp chữ theo công nghệ in hiện đại. Có thể ngôn ngữ thời Ôn Như - Lương Văn Can khác biệt so với cách nói và cách nghĩ bây giờ, nhưng có nhiều câu vẫn làm chúng ta thấm thía như “vô tài phi bần, vô nghiệp vi bần” (không có của cải thì không phải nghèo, không có nghề nghiệp mới thực sự nghèo).
