'Cam Xã Đoài, xoài Thà - Khẹc'

Thậm chí, để ca ngợi quả cam ở nơi đây, đã từng có ví von đó là "thiên hạ đệ nhất cam".

Ngược dòng lịch sử, cam Xã Đoài theo chân một giáo sĩ người Pháp truyền đạo đến xã Nghi Diên, huyện Nghi Lộc, Nghệ An, du nhập nước ta khoảng 150 năm trước. Do phù hợp với thổ nhưỡng nên giống cam này được rất nhiều người dân Nghi Diên trồng.

Cũng theo những người trồng cam nơi đây, cam Xã Đoài có đặc điểm vỏ cam mịn, mỏng đều và có mùi hương thơm dịu. Ruột cam vàng óng ánh, có vị ngọt, thanh mà không chua, rất khó thấy ở giống cam khác. Khi cắt ra, cam có màu vàng óng, nước chảy ra như mật ong.

Cam Xã Đoài thường ra hoa vào tiết lập Xuân và bắt đầu chín vào tháng 11, 12 âm lịch hằng năm.

Cam Xã Đoài là giống cam đặc biệt thơm ngon, ngọt, được coi là cây ăn quả đặc sản tiến vua nức tiếng ở xứ Nghệ. Cam Xã Đoài không chỉ nổi tiếng ở trong nước mà còn vinh dự được ghi vào đại từ điển Pháp, xuất hiện trong thành ngữ nước bạn Lào "Cam Xã Đoài, xoài Thà - Khẹc" và đi vào văn chương Việt Nam (trích báo Người lao động).

"Cam Xã Đoài chỉ thơm ngon khi trồng trên đất Nghi Diên, cùng giống cam đó nhưng đem sang các xã lân cận hay đem đi các huyện như Yên Thành, Nghĩa Đàn, Con Cuông ở Nghệ An trồng cho quả nhưng ăn không ngon"- ông Nguyễn Văn Hùng, trú xã Nghi Diên, huyện Nghi Lộc, chia sẻ.

Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam, Trung tâm chuyển giao Công nghệ và Khuyến nông đã phối hợp với người dân nơi đây gìn giữ, bảo tồn giống cam quý.

Về thăm vườn mẫu của ông Phạm Đình Đàn tại xóm Phượng Sơn, xã Nghi Diên mới thấy hết được sự nỗ lực trong việc giữ gìn, phục tráng cam Xã Đoài gian nan nhường nào.

Với mảnh đất chỉ 500m2, ông Đàn trồng được 40 gốc cam Xã Đoài chính hiệu (giống đầu dòng). Ông kể, giống cam này có từ thời ông cha, lưu truyền đến bây giờ.

Giống như ông Nguyễn Văn Hùng, ông Đàn khẳng định chỉ có đất Nghi Diên mới trồng được giống cam mà giữ được vị đặc trưng: ngọt thanh, không có bã, tan trong miệng.

Ông Đàn cho biết thêm, giống cam này chín vào tháng 12 Âm lịch. Trung bình một gốc có đến 50 quả. Với định hướng VietGAP, tiêu chuẩn OCOP, cứ đến tháng 10 âm lịch là cam Nghi Diên đã có người đặt mua. Thậm chí không có cam để bán.

Được tận mắt chứng kiến mới thấy hết được sự đặc biệt của giống cam quý này. Thân cây nhỏ nhưng trĩu quả. Loại đặc biệt nhất thì 3 quả /kg, thông thường 4 - 5 quả/kg.

Đặc biệt hơn, nếu như ở các vùng cam khác cây càng già, càng cỗi, quả càng chua thì ngược lại, cam Xã Đoài quả thơm ngon nhất đều nằm ở trên thân cây có tuổi đời cao, từ 10 năm tuổi trở lên.

Cam Xã Đoài thông thường được chia làm hai loại, đó là giống nhót và giống bầu. Giống nhót quả cao thành, phần đầu hơi nhô lên và cuống nhỏ, giống bầu quả hơi dẹt và phần đầu lõm xuống. Cam khi mới chín có màu vàng rồi chuyển sang sẫm dần nhưng luôn giữ được vẻ tươi sáng, bề ngoài có lớp the mỏng, nếu bị xây xát sẽ toả mùi thơm...

Đặc tính của cây cam Xã Đoài là rất cần nước, nhưng đòi hỏi đất phải khô ráo, không ẩm cũng không hạn. Nếu bị ngâm nước lâu ngày, cây sẽ chết; cây sống được thì quả cũng bị rụng nhiều.

Một lãnh đạo xã Nghi Diên, huyện Nghi Lộc, Nghệ An, cho biết: Là giống cam quý, có giá trị kinh tế cao nhưng diện tích cam Xã Đoài ngày càng bị thu hẹp

Đến đầu năm 2019, toàn xã chỉ còn lại khoảng 40 hộ trồng cam Xã Đoài với khoảng 10.000 gốc trên diện tích khoảng gần 20 ha.