Cuộc gặp gỡ đầu tiên giữa phương Đông và phương Tây

Trưởng đoàn Phạm Văn Đồng tới Genève (8/5/1954)

Tiến sĩ Văn chương Francois Joyaux, tác giả cuốn sách “Trung Quốc và việc giải quyết cuộc chiến tranh  Đông Dương lần thứ nhất - Genève 1954” đã đồng tình với nhận định nêu trên của Đại sứ Jean Chauvel.
 

Phái đoàn ngoại giao 30 thành viên

Vào năm 1961, ông Tạ Quang Bửu (1910 - 1986), nguyên Thứ trưởng Bộ Quốc phòng, người ký vào biên bản Hiệp định Genève 1954 kể lại quá trình chuẩn bị và hành trình của Phái đoàn Việt Nam sang Hội nghị:

Đến ngày 1/5, phái đoàn Chính phủ ta tham dự lễ 1/5 ở Moscow, nhưng bí mật, vì vẫn chưa nhận được lời mời chính thức dự Hội nghị Genève. Ngày 4/5, tuy vẫn chưa được mời nhưng phái đoàn ta vẫn được Liên Xô bố trí sang Berlin bằng máy bay của Liên Xô do phi công Liên Xô lái. Từ Berlin sang Thụy Sỹ phải bay qua Tây Đức, theo quy chế Bon phải đổi phi công, nên chiếc máy bay chở đoàn ta lại do hai phi công Pháp lái, còn các máy bay khác do phi công Tây Đức lái.

Vẫn chưa có lời mời, vậy mà khi đến Genève thì một điều đặc biệt là phái đoàn ta lại được Chính phủ Thụy Sỹ tiếp đón theo một nghi lễ đầy đủ đối với một đoàn chính thức, trong khi các phái đoàn bù nhìn không được tiếp đón như vậy. Cả các đại biểu Liên Xô và Trung Quốc cũng ra tận sân bay đón phái đoàn ta. Trong phái đoàn ta còn có thêm cả một đại biểu của Cao Miên (Campuchia) và một đại biểu Pathét Lào, đó là sự chuẩn bị chu đáo ngay từ đầu của ta…

Ta cũng đã chuẩn bị cả tới việc nếu bàn về quân sự sẽ tiến hành ở trong nước, điều này có lợi cho ta hơn, thì sẽ do đồng chí Văn Tiến Dũng phụ trách, sẵn sàng chỉ đạo quân sự; còn nếu bàn ở nước ngoài thì sẽ do tôi phụ trách cùng với các đồng chí Hà Văn Lâu (Cục trưởng Tác chiến), và Thanh Sơn (phụ trách Cao Miên)… Ta đưa tới Hội nghị Genève một bộ máy hoàn chỉnh tới 30 người.
 

Trung Quốc chủ động “móc ngoặc” với Pháp

Ông Hoàng Nguyên (1924 - 2007), Thư ký Hội nghị Geneve, đồng thời cũng là thành viên tổ Quân sự tại Hội nghị, Cố vấn Bộ Ngoại giao, kể lại các hoạt động tại cuộc đàm phán ngoại giao này, trong cuốn “Hội nghị Genève năm 1954 về Đông Dương” (Nxb Công an Nhân dân, 2015).

Đoàn Việt Nam Dân chủ Cộng hòa do Phó thủ tướng kiêm Bộ trưởng Bộ Ngoại giao Phạm Văn Đồng làm trưởng đoàn. Ngoài Trưởng đoàn Phạm Văn Đồng, phái đoàn Việt Nam Dân chủ Cộng hòa còn có 4 cố vấn, bao gồm: Hoàng Văn Hoan - Đại sứ tại Bắc Kinh, cố vấn và là người phát ngôn của đoàn, chủ trì các cuộc họp báo; Tạ Quang Bửu - Thứ trưởng Bộ Quốc phòng, cố vấn về quân sự kiêm Trưởng bộ phận quân sự; Phan Anh - Bộ trưởng Bộ Công thương, cố vấn về luật pháp; Trần Công Tường - Thứ trưởng Bộ Tư pháp, cố vấn giúp đoàn dịch và duyệt các văn bản bằng tiếng Pháp.

Trong thời kỳ thứ nhất hội nghị, các bên trình bày lập trường của mình về cách giải quyết vấn đề Đông Dương, tranh luận về các vấn đề lớn có liên quan tới mục tiêu của hội nghị và còn có quan điểm khác nhau, như bàn chung hay bàn riêng các vấn đề quân sự và vấn đề chính trị, bàn chung hay bàn riêng vấn đề Việt Nam và các vấn đề Lào và Campuchia.

Tại phiên họp đầu tiên, đại biểu Pháp trình bày lập trường của Pháp: tập kết quân đội hai bên vào vùng quy định; giải giáp lực lượng dân quân du kích; trao trả tù quân sự và dân sự; kiểm soát quốc tế; đình chỉ chiến sự. Về Lào và Campuchia, họ nêu: rút tất cả các lực lượng Việt Nam; giải giáp các lực lượng dân quân du kích; trao trả tù quân sự và dân sự; kiểm soát quốc tế.

Bidault tuyên bố thêm: “Nếu sự có mặt trong hội nghị này của một bên đã tổ chức các lực lượng vũ trang để chống lại quốc gia Việt Nam đã được chấp nhận như một sự cần thiết để đi tới một sự thỏa thuận ngừng chiến sự, thì sự có mặt đó không thể được giải thích là bao hàm một sự công nhận có tính chất nào đó”.

Phạm Văn Đồng đứng ngay lên, yêu cầu để đại diện hai chính phủ kháng chiến Pathét Lào và Khmer Issarak được tham dự hội nghị, vì họ đang kiểm soát những vùng rộng lớn trong mỗi nước và thiết lập các chính quyền dân chủ. Đại biểu Mỹ Bedell Smith và Bidault kiên quyết bác bỏ. Chủ tịch hội nghị Eden (Anh) tuyên bố nghỉ họp và gác vấn đề lại.

Ngày 16/5/1954, một viên chức Trung Quốc của Văn phòng Lao công quốc tế là Hu Tsiao Fong, đã từng làm việc cho chính phủ Đài Loan, nhưng có quan hệ mật thiết với Bắc Kinh, đến liên hệ trực tiếp với người Pháp, để cho biết ý của đoàn đại biểu Trung Quốc rồi đây muốn có quan hệ càng sớm càng tốt với đoàn đại biểu Pháp. Nếu đoàn Pháp đồng ý cử một viên chức ngoại giao làm việc thì đoàn Trung Quốc cũng chỉ định một viên chức có cấp bậc tương đương để đáp lại.

Thứ trưởng Tạ Quang Bửu ký Hiệp định Genève (20/7/1954).

Nhưng các cuộc nói chuyện giữa hai bên cần giữ bí mật triệt để. Theo Hu Tsiao Fong, đoàn đại biểu Trung Quốc muốn các cuộc nói chuyện này không chỉ giới hạn vào vấn đề Đông Dương, mà cả toàn bộ vấn đề quan hệ Đông - Tây, ví dụ, việc Pháp có thể góp phần làm cho chính phủ Mỹ thay đổi thái độ về việc Trung Quốc gia nhập Liên hiệp quốc mà Bắc Kinh rất quan tâm.

Các cuộc gặp gỡ Trung - Pháp sẽ bắt đầu từ ngày 16/5, giữa một bên là Vương Bính Nam, Tổng thư ký của đoàn đại biểu Trung Quốc, Tổng thư ký Bộ Ngoại giao, và một bên là Jean Paul Boncour, trước đây là đại diện Pháp tại Trung Quốc và Thái Lan, nay là thành viên đoàn Pháp (kiêm chức Tổng thư ký Hội nghị Genève) và Guillermaz, trước là Tùy viên quân sự Pháp tại Nam Kinh và Bangkok, nói thạo tiếng Trung Quốc và rất quen Vương Bính Nam.

Ngoài các vấn đề thuần túy về Đông Dương, Vương Bính Nam còn đề cập đến các vấn đề tiếp xúc của nước CHND Trung Hoa với các nước mà Trung Quốc chưa có quan hệ, như Anh - Pháp, có lẽ sẽ là những cuộc tiếp xúc có tầm quan trọng lớn đối với Trung Quốc (đặc biệt là về quan hệ mậu dịch).

Sau 4 phiên họp công khai, Chủ tịch hội nghị A.Eden đề nghị họp hẹp. Phe ta tán thành, và Molotov đề nghị vấn đề quân sự và chính trị và vấn đề ba nước sẽ bàn song song. Anh, Pháp đồng ý, Mỹ đành phải chịu. Trong cuộc họp hẹp ngày 19/5, Pháp than phiền Việt Nam Dân chủ Cộng hòa chỉ thả các thương binh quốc tịch Pháp. Sau một đợt tranh luận giữa Molotov, Smith, Bidault, Phạm Văn Đồng và Nguyễn Quốc Định, Chu Ân Lai lại nói: “Mọi sự cản trở bất kể từ nguồn gốc nào đều đáng lên án”. Pháp hài lòng vì thấy Trung Quốc có thái độ xây dựng. Ngày 19/5, Hà Văn Lâu (thành viên phái đoàn Việt Nam Dân chủ Cộng hòa) đồng ý giải quyết vấn đề thương binh mà không phân biệt quốc tịch.