Tứ giác Long Xuyên (TGLX) trải dài trên địa bàn các huyện Hòn Đất, Kiên Lương và TX Hà Tiên (Kiên Giang) và một phần tỉnh An Giang. Trước đây, vùng này nhiễm phèn nặng nên phần lớn đất để hoang hóa.
>> Đầu tư thủy lợi cho ĐBSCL trước kịch bản mới
Để khai hoang, phục hóa Chính phủ đã đầu tư nạo vét, đào mới nhiều kênh mương để rửa phèn và xây dựng hệ thống các công trình thoát lũ ra biển Tây, với các cống ngăn mặn giữ ngọt. Các công trình được triển khai đến đâu, diện tích trồng lúa được mở rộng đến đó.
Ông Đặng Xuân Thanh – Chi cục phó Chi cục Thủy lợi tỉnh Kiên Giang cho biết, TGLX đã có 24 công trình thoát lũ được đầu tư hoàn chỉnh, trong đó riêng địa bàn huyện Hòn Đất 18 công trình. Bất cập lớn nhất hiện nay là vẫn còn một số cửa sông thông ra biển chưa được đầu tư xây dựng cống ngăn mặn nên chưa thể khép kín toàn vùng. Chính sự đầu tư thiếu đồng bộ này dẫn đến tình trạng mùa khô nước mặn vẫn có thể xâm nhập sâu vào đất liền. Những năm gay gắt, mặn lấn sâu hàng chục km.
Cụ thể như cống T3 (Kiên Lương) đến nay thi công còn dang dở, cống Vằm Răng (Hòn Đất) đang chuẩn bị thi công ít nhất 2 năm nữa mới có thể đưa vào sử dụng. Còn các cửa sông lớn như Rạch Giá (tuyến Cái Sắn) hay Đông Hồ (TX Hà Tiên) chưa biết đến bao giờ mới được tiến hành.
Không biết có phải vì muốn ngọt hóa cả khu vực ven biển phía Nam QL80 hay không mà tất cả các cống ngăn mặn đều được các cơ quan chức năng triển khai xây dựng gần giáp biển (cách QL80 khoảng 7-8km). Theo ông Thanh thì việc chọn địa điểm xây dựng như vậy đến khi lũ thấp, cần phải đóng cống để giữ nước thì nhiều diện tích phía Nam QL80 xảy ra ngập úng, nhà dân, rau màu bị thiệt hại. Từ đó, dẫn đến dân phản ứng, buộc phải mở cống trở lại.
Hầu hết các công trình thủy lợi cho vùng TGLX hiện nay đều chỉ có một chức năng duy nhất là thoát lũ và ngăn mặn, giữ ngọt để phục vụ SXNN mà cây lúa là chính. Do đó, khi hai ngành nông nghiệp và thủy thản sáp nhập làm một đòi hỏi phải có những công trình thủy lợi đa mục tiêu thì các công trình này không thể đáp ứng được.
Chỉ tính riêng huyện Hòn Đất, đã có 3.500ha diện diện đất khu vực ven biển thuộc địa bàn các xã Sơn Kiên, Thổ Sơn, Lình Huỳnh, Bình Giang, Bình Sơn được chính quyền huyện này quy hoạch thành vùng chuyên tôm và tôm lúa, trong đó có 100ha nuôi tôm công nghiệp. Diện tích nuôi tôm được mở rộng thì cũng đồng nghĩa với nhu cầu về nước mặn tăng lên. Tuy nhiên, nếu mở cống đáp ứng được nhu cầu nước mặn cho nuôi tôm thì tình hình xâm nhập mặn lại trở nên gay gắt. Còn nếu không mở thì người dân lại tự ý phá đê để lấy nước mặn vào. Từ đó vấn đề tranh chấp lúa tôm lại nảy sinh.
TGLX là vùng đồng bằng trũng, có tổng diện tích tự nhiên là 489.000ha. Chương trình khai hoang phục hóa vùng đất này được bắt đầu năm 1998 và phải mất hơn 20 năm công việc mới hoàn thành. Đã có hàng chục con kênh thủy lợi lớn được nạo vét, đào mới để dẫn ngọt rửa phèn. Mục tiêu là để phát triển cây lúa, tuy nhiên vẫn còn một phần diện tích thuộc địa bàn các huyện Hòn Đất, Kiên Lương và TX Hà Tiên được quy hoạch để nuôi tôm sú. Việc giải quyết hài hòa nhu cầu thủy lợi cho tôm – lúa được coi là bài toán khá hóc búa.
Đó là chưa kể đến việc vận hành các cống này để đáp ứng hài hòa nhu cầu giữa mặn và ngọt cũng không hề đơn giản. Theo một số công nhân vận hành cống cho biết, do cống có thiết kế một chiều và đóng mở tự động bằng thủy triều nên không thể đóng mở cưỡng bức theo ý muốn. Nếu không đúng con nước thủy triều thì việc vận hành coi như bó tay.
Hơn nữa, việc đóng cống lâu ngày dẫn đến nước dưới các sông rạch ứ đọng, ô nhiễm. Nếu chỉ mở cho một lượng nước mặn vào vừa đủ (để hạn chế nặm xâm nhập sâu vào đất liền) thì người nuôi tôm cũng khó có thể bơm vào vuông tôm vì ô nhiễm.
Việc mở cống ngăn mặn để lấy nước nuôi tôm là giải pháp không khả thi, chưa nói là đi ngược lại với những mục tiêu ban đầu đã đặt ra. Giải pháp tạm thời hiện nay mà ngành nông nghiệp địa phương đang tính đến đến là đầu tư xây thêm những cống nhỏ để lấy nước nặm đáp ứng cho từng khu vực. Đây được coi là giải pháp hợp lý vì đáp ứng được hài hòa giữa nhu cầu nặm và ngọt, ảnh hưởng ít hơn đến toàn khu vực. Nhưng dù sao đi nữa thì việc con tôm sú gây mặn hóa một phần TGLX cũng là một lãng phí lớn vì cả Nhà nước và nhân dân đã tốn rất nhiều công sức, tiền bạc mới khai hoang phục hóa được vùng đất này.
