Diện tích trồng mía đã giảm mạnh trong mấy năm qua. Ảnh: Thanh Sơn.
Suy giảm mạnh
Theo báo cáo “Chuỗi cung ngành mía đường Việt Nam” được trình bày tại Hội thảo trực tuyến “Hướng tới sự phát triển bền vững ngành mía đường Việt Nam” ngày 21/1, quy mô ngành mía đường đang sụt giảm mạnh. Diện tích trồng mía giảm từ hơn 274 nghìn ha trong vụ 2016/17 xuống còn gần 151 nghìn ha hiện nay, tương đương mức giảm trên 45%.
Cũng trong giai đoạn 2017-2021, năng suất mía giảm từ 64,8 tấn/ha xuống còn 61,5 tấn/ha; số hộ tham gia trồng mía giảm từ gần 219,5 nghìn hộ xuống ở chỉ còn trên 126 nghìn hộ; số nhà máy đường từ 38 nhà máy giảm còn 29 nhà máy; sản lượng đường giảm từ 1,24 triệu tấn xuống còn 0,77 triệu tấn năm 2021, tương đương mức giảm 38%.
Ngược lại, lượng đường nhập khẩu vào Việt Nam ngày càng tăng. Lượng nhập năm 2020 tăng gần 340% so với năm 2019.
Trong giai đoạn 2017-2020, bình quân mỗi năm Việt Nam phải nhập khẩu 1,2-1,8 triệu tấn đường, trong đó nhập khẩu chính ngạch chiếm từ gần 30-90% trong tổng lượng nhập khẩu, tùy theo từng năm; phần còn lại (10-70%) là đường nhập lậu.
Theo nhóm tác giả báo cáo “Chuỗi cung ngành mía đường Việt Nam”, suy giảm về quy mô của ngành mía đường do nhiều yếu tố, trong đó có yếu tố quan trọng nhất là năng lực cạnh tranh của ngành còn thấp, đặc biệt trong bối cảnh hội nhập quốc tế khi các hàng rào về thuế quan được loại bỏ, cho phép đường nhập khẩu với giá cạnh tranh đặc biệt từ Thái Lan được nhập vào Việt Nam.
Sự suy giảm về quy mô của ngành còn phải kể đến một số yếu tố nội tại của ngành là nguyên nhân dẫn đến chuỗi cung không bền vững.
Trước hết, người trồng mía, chủ yếu là các hộ gia đình, đóng vai trò chủ đạo ở đầu chuỗi cung, cung phần lớn lượng mía nguyên liệu cho các nhà máy chế biến. Tuy nhiên, vai trò, vị thế và đặc biệt là lợi ích của hộ thu được từ việc tham gia chuỗi là nhỏ nhất so với các nhóm khác tham gia chuỗi.
Khâu thu mua mía nguyên liệu đang có sự cạnh tranh không lành mạnh giữa các nhà máy, thường là có sự cấu kết với các thương lái mía. Kết quả là các hợp đồng liên kết giữa hộ và các nhà máy bị phá vỡ, nguồn nguyên liệu đầu vào cho các nhà máy không đảm bảo, tạo ra sự mất lòng tin giữa các bên tham gia liên kết.
Các bên liên quan như chính quyền địa phương, Hiệp hội Mía đường Việt Nam và Hội Nông dân Việt Nam có tiềm năng trong việc giải quyết các tồn tại nêu trên, tuy nhiên đến nay hầu như các cơ quan và tổ chức này vẫn chưa thực sự vào cuộc.
Ngoài ra, chi phí sản xuất, chế biến và quản lý sản xuất của ngành mía Việt Nam hiện cao hơn Thái Lan ở các mức tương ứng là 30%, 183,4% và 52,9%.
Các yếu tố nội tại này hiện đang tác động tiêu cực trực tiếp tới hiệu quả sản xuất kinh doanh và tính cạnh tranh của ngành. Các yếu tố nội tại này còn có tác động tiêu cực trực tiếp tới hiệu quả sản xuất kinh doanh mía đường và khả năng cạnh tranh của cây mía so với các cây trồng khác có sử dụng cùng nguồn quỹ đất.
Những giải pháp cần thiết
Từ những thực trạng nêu trên, nhóm tác giả báo cáo cho rằng, nếu Việt Nam cần ngành mía đường tồn tại và phát triển trong tương lai, ngành cần phải có những thay đổi vĩ mô, nhằm nâng cao lợi thế cạnh tranh.
Trước hết, Chính phủ cần ban hành chính sách đặc thù về liên kết chuỗi trong ngành mía. Chính sách này cần đảm bảo các hộ trồng mía được ưu tiên một cách cao nhất, với lợi ích được chia sẻ công bằng giữa các bên tham gia, đảm bảo lợi ích của hộ trồng mía thu được chiếm khoảng 60-70%, còn lại (30-40%) là của các nhà máy chế biến.
Đồng thời nâng cao sức cạnh tranh trong khâu sản xuất. Điều này có thể đạt được bằng việc xúc tiến hình thành các liên kết không chỉ giữa các nhà máy đường và các hộ trồng mía mà còn giữa các hộ sản xuất để hình thành các tổ, nhóm, hợp tác xã nhằm liên kết với các nhà máy, cũng như giữa các nhà máy, nhằm tạo môi trường cạnh tranh lành mạnh và bình đẳng.
Các hộ trồng mía cần liên kết thành những tổ hợp tác, hợp tác xã. Ảnh: Thanh Sơn.
Bên cạnh đó là nâng cao sức cạnh tranh trong chế biến và tiêu thụ sản phẩm bằng các cơ chế hiệu quả nhằm giảm thiểu tình trạng cạnh tranh không lành mạnh giữa các nhà máy và trong hệ thống thương lái như hiện nay, đồng thời nâng cao giá trị kinh tế của các sản phẩm phụ trong ngành mía đường.
Các cơ quan chức năng từ Trung ương tới địa phương cần tăng cường kiểm soát nhập khẩu, đặc biệt là đối với nguồn đường nhập lậu đang ảnh hưởng trực tiếp đến tính cạnh tranh của ngành mía đường. Cần có các cơ chế kiểm tra, giám sát hiệu quả hơn, cả ở cấp trung ương và địa phương nhằm giải quyết dứt điểm tình trạng này trong tương lai.
Ngành mía đường đang rất cần có đánh giá tổng thể, khách quan về lợi thế cạnh tranh của ngành, bao gồm cả sự cạnh tranh giữa cây mía và cây trồng khác có sử dụng cùng nguồn quỹ đất.
Việc đánh giá khách quan tổng thể về ngành sẽ cho phép xác định các điểm mạnh và điểm yếu, cơ hội và rủi ro của ngành, từ đó làm nền cho việc thảo luận cấp vĩ mô về tương lai của ngành.
Bảo đảm quyền lợi cho người trồng mía
Một vấn đề lớn đang gây bức xúc cho người trồng mía hiện nay là thiếu sự minh bạch. Ông Hồ Thành Biên, một nông dân trồng mía ở Tây Ninh, cho rằng, nông dân trồng mía hiện không biết được giá trị thực mà họ làm ra, do chưa có chưa có cơ chế minh bạch đánh giá chất lượng mía đưa về các nhà máy.
Theo TS. Cao Anh Đương, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Mía đường Việt Nam, do thiếu sự minh bạch nên nông dân trồng mía không được thương thảo giá, không biết chữ đường, không biết số tiền sẽ nhận được … Đây là một nghịch lý lớn trong ngành mía đường hiện nay.
Chính vì vậy, ngoài việc cần phải có một cơ chế để minh bạch trong việc hình thành các tổ chức đại diện cho người trồng mía để bảo vệ quyền lợi của nông dân là rất quan trọng, bởi các hộ trồng mía có vai trò sống còn đối với ngành mía đường khi đảm nhận gần như toàn bộ nguồn cung mía nguyên liệu.
Về điều này, PGS.TS Đào Thế Anh, Phó Giám đốc Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam, cho biết, ở Thái Lan, có khoảng 300 nghìn hộ trồng mía và không có hộ nào làm ăn đơn lẻ. Toàn bộ các hộ đều tham gia vào các hiệp hội, hợp tác xã, các tổ chức này đứng ra liên kết với các nhà máy đường.
Do đó, cần phải đẩy mạnh việc hình thành các HTX trong ngành mía đường Việt Nam và khuyến khích nông dân tham gia các tổ chức này. Qua đó, nông dân trồng mía mới có được tiếng nói và bảo đảm được quyền lợi chính đáng của mình.
Ông Võ Văn Lương, Công ty TNHH Mía đường Nghệ An (NASU)
Trong liên kết với người trồng mía, điều quan trọng nhất là sự minh bạch, đồng thời luôn đảm bảo sự chính xác trong việc đo chữ đường. Bên cạnh đó là việc duy trì chính sách hỗ trợ đầu vào và chuyển giao các tiến bộ kỹ thuật cho nông dân. Trong những năm qua, NASU luôn hợp tác chặt chẽ với Viện Nghiên cứu Mía đường Việt Nam để đưa giống tốt, tiến bộ kỹ thuật và giúp nông dân triển khai sao cho dễ áp dụng nhất, chi phí thấp nhất, lợi nhuận tốt nhất.
