Giống cây mới ở Việt Nam: Sachi - vua của các loại hạt

Trong cái nắng như đổ lửa của những ngày nhiệt độ ngoài trời có lúc lên tới 48ºC, khuất lấp trong khu vực thí nghiệm của Khoa Công nghệ Sinh học - Học viện Nông nghiệp Việt Nam có một thứ cây vẫn kiên gan chống chịu lại sự khắc nghiệt của thời tiết: Sachi. Loài cây đã vượt trùng dương để đến đây từ một lục địa khác.

Sacha Inchi hay còn có tên là Sacha đậu phộng, Inca Inchi, Penut inca… khi đưa giống cây này về Việt Nam để dễ nhớ và phù hợp với mục đích xuất khẩu sản phẩm ra thế giới nên cây được đặt tên là Sachi. Tên khoa học của Sachi là Plukenetia volubilis L là thực vật thuộc họ Euphorbiaceae (thầu dầu). Nó gồm 19 loài, có nguồn gốc từ vùng rừng rậm Amazon phân bố từ Bolivia tới Mexico nhưng phổ biến nhất là ở Peru, Ecuador và Colombia.

Những ngày nhiệt độ ngoài trời có lúc lên tới 48ºC có một thứ cây vẫn kiên gan chống chịu. Lá vẫn xanh biếc, hoa vẫn xòe nở và quả vẫn lấp ló như những ngôi sao năm cánh trên giàn. Đó là vườn thử nghiệm Sachi của Công ty CP Sachi Vina thuộc Tập đoàn Tâm Hoàng Việt kết hợp với các nhà khoa học của Khoa Công nghệ Sinh học thuộc Học viện Nông nghiệp Việt Nam và Trung tâm Khảo kiểm nghiệm giống, sản phẩm cây trồng Quốc gia.

Vườn thực nghiệm Sachi

Sachi có một lịch sử phát hiện rất ly kỳ. Sachi được thổ dân vùng rừng rậm Amazon sử dụng từ 3.000 năm nay để duy trì sức mạnh và tồn tại giữa một tự nhiên khắc nghiệt. Trên bia đá những ngôi mộ cổ của người Inca ở đây còn thấy khắc hình loại quả xòe ra như năm cánh hoa này. Đối với người dân bản địa, Sachi được coi như là “nguồn sức mạnh của lòng can đảm” hay là “cây của sự sống” vì những giá trị dinh dưỡng vô giá mà nó mang lại. Mãi sau này, các nhà khoa học của thế giới hiện đại khi phân tích thành phần dưỡng chất của loại hạt đã khiến cho người Inca tôn sùng ấy và họ đã kinh ngạc.

“Ông vua của các loại hạt”, “Siêu thực phẩm mới”… là những cụm từ thường được dùng để nói về hạt của Sachi bởi tỷ lệ tiêu hóa các chất dinh dưỡng và các axit béo không bão hòa đối với con người rất cao, đạt đến 96%. Omega 3 có trong Sachi là 48-54% giúp phát triển và nâng cao trí tuệ, giảm cholesterol, điều hòa huyết áp, cân bằng các tế bào thần kinh, giảm các nguy cơ đột tử do bệnh tim mạch gây nên. Omega 6 chiếm 35-37% đóng vai trò trong việc ngăn ngừa các bệnh tim mạch, các bệnh viêm khớp, điều hòa huyết áp, nâng cao trí lực, giảm thoái hóa não, tăng cường thị lực. Omega-9 (6-10%) có tác dụng chống rối loạn tim mạch và cao huyết áp...

Hoa Sachi

So với các loại cây lấy dầu khác Sachi có hàm lượng omega cao nhất, đặc biệt là omega 3 cao gấp 17 lần dầu cá, gần 50 lần dầu oliu. Sachi được phong tặng là “Dầu ăn tốt nhất trên thế giới” tại Paris (Pháp) năm 2007, được các thị trường khó tính nhất như Mỹ, châu Âu, Nhật Bản săn lùng. Ngoài omega, Sachi còn chứa các chất chống oxy hóa như Vitamin A và Vitamin E, một số loại axit amin thiết yếu và protein. Đây là các thành phần có vai trò quan trọng trong tái tạo và cải thiện da và tóc, phát triển thể chất và trí tuệ, phần nào giúp cho khu vực Nam Mỹ trở thành một trong những cái nôi sản sinh ra các người mẫu, hoa hậu của thế giới.

Chính nhờ những dưỡng chất này mà nó đã soán “ngôi vương” của dầu oliu vốn được coi là một loại dầu thực vật cao cấp nhất từ trước đến nay của loài người. Công nghiệp dinh dưỡng dùng Sachi làm ra các sản phẩm từ hạt, bột dinh dưỡng. Công nghiệp dược phẩm dùng dầu Sachi làm viên nang, dùng lá làm trà thảo dược. Công nghiệp thực phẩm dùng dầu Sachi để trộn các món salad cao cấp, ngọn có thể làm rau. Công nghiệp mỹ phẩm dùng để dưỡng da, tóc, bảo vệ sắc đẹp...

Thấm thoắt mà PGS.TS Nguyễn Thị Phương Thảo - Trưởng Khoa Công nghệ Sinh học, Học viện Nông nghiệp Việt Nam đã khảo nghiệm cây Sachi được gần 2 năm (từ tháng 3 năm 2014). Với tỷ lệ sống 99%, bắt đầu ra hoa sau 3-5 tháng trồng, 6-8 tháng là cho thu hoạch quả chứng tỏ loại cây leo bán thân gỗ này (ngọn là dây leo, dưới gốc hóa gỗ) khá hợp với Việt Nam.

Quả Sachi

Có bốn mật độ được thực hiện. Thứ nhất 1.111 cây/ha (hàng cách hàng 3m, cây cách cây 3m), thứ hai là 2.500 cây/ha (hàng cách hàng 2m, cây cách cây 2m), thứ ba là 3.333 cây/ha (hàng cách hàng 2m, cây cách cây 1,5m), thứ tư là mật độ 4.444 cây/ha (hàng cách hàng 1,5 m, cây cách cây 1,5m). Mật độ nào tốt nhất? Tôi chất vấn và được trả lời: Mật độ 3.333 cây/ha là phù hợp nhất vì bố trí ở mật độ này có thể tận dụng tối đa diện tích đất, năng suất hạt cao. Mật độ 4.444 cây/ha năm đầu cho năng suất cao nhất nhưng từ năm thứ 2 trở đi khi cây phát triển tốt, ngọn quấn vào nhau khiến đi lại, thu hái khó khăn.

Cây chịu đựng được cả sương muối, lạnh, nóng (có thí nghiệm khi trồng xong gặp sương muối nhiệt độ xuống 7oC nhưng cây không bị chết, có khi nhiệt độ ngoài vườn đo được 48oC cây vẫn ra hoa). Tất cả đều sinh trưởng tốt, ra quả đều (tỷ lệ ra quả đạt 99%). Từ khi trồng chưa phải dùng bất cứ hóa chất nào để phun vì không phát hiện thấy đối tượng sâu bệnh nào đáng kể, chưa tới ngưỡng phòng trừ. Điều này giúp cho có thể phát triển Sachi theo hướng nông nghiệp hữu cơ. Về năng suất, năm đầu 0,7-1 tấn/ha còn năm thứ hai đang theo dõi nhưng chắc chắn sẽ còn hơn rất nhiều.

Đỉnh cao năng suất của Sachi là từ năm thứ 3 trở đi có thể đạt 5-7 tấn/ha tùy theo mật độ trồng cây. Tuổi đời của cây có thể đạt 15-30 năm giúp chu kỳ thu hoạch rất dài. Bước đầu một số nhà khoa học trong nước thấy loại cây mới này thú vị nên tự ra vườn tìm hiểu trong đó có một giáo sư ngành nông nghiệp trước từng học bên Peru. Hầu như tuần nào ông cũng ra thăm, đưa ra góp ý những kỹ thuật chăm sóc thế nào cho phù hợp. Có nguồn gốc cây rừng nên sức sống của Sachi khỏe. Từ lúc trồng đến 5 tháng tuổi không phải bón phân, khi ra hoa chỉ bón một đợt.

Theo nghiên cứu, hàm lượng omega 3, 6, 9 trong hạt Sachi trồng ở Việt Nam khi phân tích tương đương, thậm chí có mẫu còn cao hơn cả hạt được trồng ở Peru. Không chỉ phù hợp với điều kiện đất có hàm lượng hữu cơ cao, tầng canh tác dày loài cây này còn có thể trồng trên nhiều loại đất như đất đỏ bazan, đất xám, đất thịt pha cát, đất phù sa cổ…, thậm chí cây còn có thể phát triển bình thường cả ở đất núi đá bạc màu là khu vực Tam Điệp (Ninh Bình). Cây Sachi có thể được trồng thuần, xen canh, thâm canh hoặc quảng canh. Bước đầu cho thấy, loại cây này có tiềm năng phát triển khá tốt ở Việt Nam. Tất cả các chỉ tiêu như từ khi trồng đến ra hoa, đậu quả, thu hoạch đều tương tự như ở nước bản địa Peru.

Khi trồng Sachi người ta có thể tận dụng tối đa các loại vật liệu địa phương như tre, gỗ, chàm… để đóng cọc, làm giàn. Ngoài trồng bằng hạt, hiện khoa Công nghệ Sinh học - Học viện Nông nghiệp Việt Nam đã xây dựng quy trình nhân nhanh Sachi bằng nuôi cấy mô tế bào. Nghiên cứu này bước đầu đã xây dựng được quy trình nhân giống invitro với hiệu quả tạo nguồn vật liệu với hệ số nhân chồi cao, nhanh đạt chuẩn. Tuy nhiên cần tiếp tục nghiên cứu, hoàn thiện quy trình ở giai đoạn tạo cây hoàn chỉnh, nâng cao tỷ lệ ra rễ cũng như giai đoạn sau nuôi cấy mô…