Ba người ấy, ngoài Nguyễn Hiến Lê, hai người còn lại là Vũ Đình Hòe - Chủ nhiệm báo Thanh Nghị (1941-1945) và Lê Huy Vân - Tổng biên tập báo Tổ quốc (1954-1979).
Làm cách mạng tài tử
Sinh năm 1913 trong một gia đình có cảm tình với phong trào Văn thân ở tỉnh Phúc Yên, Lê Huy Vân là con cụ Án sát Lê Huy Trước. Song khi mới vào học đường, ông thân sinh của công tử Lê Huy Vân chỉ là tri huyện. Người đương thời đánh giá, ông cụ già đời tri huyện, gần về hưu mới lên chức Án sát. Tri huyện Lê Huy Trước chuyên ngồi các huyện xa lắc xa lơ vì “tội” làm quan thanh liêm, không quen nịnh trên, nạt dưới.
 |
| Nghị sĩ Lê Huy Vân trên diễn đàn Quốc hội (1955) – Tư liệu KMS |
Khi vào trường Tiểu học Yên Phụ trên bờ hồ Trúc Bạch, Lê Huy Vân thông minh, tiếp thu bài học rất nhanh cho nên rảnh rang đọc nhiều sách báo văn học, đồng thời viết văn khá, hóm hỉnh. Trong hồi ký của mình, Vũ Đình Hòe kể lại: “Người bạn trẻ nhất trong năm chúng tôi là anh Lê Huy Vân, da trắng trẻo, mặt bầu bĩnh, hay cười đùa”. Ngoài giờ học chính, 5 cậu học trò Lê Huy Vân, Lê Văn Bình, Lê Văn Dương, Lê Văn Phú, và Vũ Đình Hòe còn lập nhóm học chung tại nhà của Nguyễn Hiến Lê ở ngõ Phất Lộc và rủ nhau… làm báo.
Lên cấp, vào trường Bưởi, trong hồi ký của Vũ Đình Hòe cho biết, Lê Huy Vân thường viết hộ bạn truyền đơn, cổ động lòng yêu nước trong đám học sinh. Cùng lớp, cùng bàn với Lê Huy Vân là người bạn thân Trịnh Văn Yên - một người có cảm tình với Việt Nam Quốc dân đảng. Vũ Đình Hòe kể rằng, chính Lê Huy Vân đã giúp đỡ Trịnh Văn Yên thông đồng với gác salle trong phòng thí nghiệm của nhà trường, lấy cắp chất hóa học cho Trịnh Văn Yên làm thử bom ciment. Cậu học trò trường Bưởi này đã đem bom tự chế ném “thử” vào sân bốt Hàng Đậu. Sau Tết 1930, cũng là sau khởi nghĩa Yên Bái, Trịnh Văn Yên bị bắt. Mật thám đến khám xét nhà Lê Huy Vân nhưng không phát hiện được bằng cớ gì, đành bỏ lửng. “Vân làm cách mạng một cách tài tử thế thôi”, Vũ Đình Hòe nhận xét.
Sáng lập viên báo Thanh Nghị
Tốt nghiệp đại học luật, Lê Huy Vân làm việc tại Tòa Thống sứ Bắc Kỳ, rồi Tòa Khâm sứ Trung Kỳ. Dù làm công chức, hưởng lương cao nhưng mơ ước làm báo từ thuở thiếu thời vẫn cuốn hút. Ông đã cùng các bạn trí thức tiến bộ lúc đó (Vũ Đình Hòe, Phan Anh, Hoàng Thúc Tấn…), sáng lập ra báo Thanh Nghị. Tòa soạn báo Thanh Nghị phân công Lê Huy Vân giữ mục Phê bình Văn nghệ và mục Đọc sách mới; đồng thời phụ trách phần Trẻ em của tờ báo.
Báo Thanh Nghị đăng nhiều bài thuộc thể văn “tạp bút” của biên tập viên cũng như của cộng tác viên. Không sáng tác được văn chương, nhưng Vũ Đình Hòe ưa đọc các bài tạp bút, tùy bút. “Đặc biệt tôi ưa giọng hóm hỉnh của Lê Huy Vân (như trong các bài “Mưa Huế”, “Lên dồng Huế”). Còn đánh giá về người giữ mục “Đọc sách mới”, nguyên Chủ nhiệm báo Thanh Nghị cho biết: “Lê Huy Vân hóm hỉnh, độc đáo mà hàm súc, ý tại ngôn ngoại, nói ít, gợi cảm nhiều làm cho tôi suy nghĩ cũng có thể coi anh tiêu biểu cho óc thẩm mỹ “trực giác” của người Á Đông, của người Việt Nam chúng ta”.
Không chỉ làm cầu nối đưa các tác phẩm văn học phương Tây đến với công chúng Việt Nam, “Nghĩ về văn học Việt Nam hiện đại”, Lê Huy Vân cũng thể hiện cá tính của mình. Ông thẳng thắn bày tỏ: “Ta cần phải có một bản sắc riêng. Ta cần phải có gan chỉ là ta”.
Khi Đoàn Phú Tứ - đại diện nhóm Tinh Hoa, cho ra mắt “Xuân Thu nhã tập”, Lê Huy Vân phát biểu trên Thanh Nghị rằng: “Xuân Thu nhã tập đã và sẽ làm cho nhiều người bực tức vì chúng ta đã quen không dùng sự suy nghĩ CỦA TA rồi”. Lê Huy Vân rung động bởi những bài thơ của các thi sĩ Xuân Thu. “Các ngài đã nằm mơ bao giờ chưa? Ấy Xuân Thu là một giấc mơ êm đó”.
Một trí thức tiêu biểu
Cách mạng tháng Tám thắng lợi, Lê Huy Vân lại hăng hái tham gia công tác tuyên truyền của Bộ Thanh niên Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa do Dương Đức Hiền làm Bộ trưởng, Nguyễn Hữu Đang làm Thứ trưởng. Đến cuộc tổng tuyển cử đầu tiên ông ra ứng cử tại tỉnh Phúc Yên quê nhà. Cử tri tỉnh Phúc Yên đã lựa chọn ông Lê Huy Vân là đại diện vào Quốc hội khóa I và Quốc hội đã bầu ông vào Ủy ban Thường trực (nay là Ủy ban Thường vụ).
 |
| Ông bà Lê Huy Vân tại nhà riêng – Tư liệu KMS |
Kháng chiến toàn quốc bùng nổ, rời Thủ đô lên chiến khu, ông Lê Huy Vân tham gia công tác Thanh tra Kinh tế thuộc Bộ Kinh tế, Vụ Tiền tệ thuộc Ngân hàng Quốc gia.
Từ năm 1954, trở về Hà Nội, ông làm Tổng biên tập báo Tổ quốc của Đảng Xã hội. Trong suốt 25 năm, là một cán bộ lãnh đạo chủ chốt của báo Tổ quốc, ông đã cống hiến hết trí tuệ và kinh nghiệm làm báo của mình để tờ báo làm tròn nhiệm vụ cơ quan tuyên truyền vận động trí thức. Khi báo Tổ quốc tròn 25 tuổi, được Nhà nước tặng thưởng Huân chương Lao động hạng Nhất (1979), đồng nghiệp của ông đã đánh giá: “Vinh dự ấy đã có phần đóng góp xứng đáng của đồng chí Lê Huy Vân”.
Ngày 6-2-1980, ông Lê Huy Vân, Ủy viên Ban Chấp hành Hội Nhà báo Việt Nam, Phó Chủ nhiệm kiêm Tổng biên tập báo Tổ quốc, nguyên Ủy viên Ủy ban thường trực Quốc hội (khóa I), đã từ trần tại Bệnh viện Hữu nghị Việt – Xô Hà Nội, hưởng thọ 67 tuổi.
Phó Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Xiển đã viết trong điếu văn đưa tiễn ông: “Đồng chí Lê Huy Vân mất đi, chúng ta mất một trí thức tiêu biểu đã bằng nhiệt tình và cống hiến của mình, góp phần động viên anh chị em trí thức khác tham gia vào sự nghiệp cách mạng vĩ đại của nhân dân ta từ Cách mạng tháng Tám đến nay (…); chúng ta mất đi một người bạn trung thực, tính tình giản dị, có phẩm chất đáng quý, đã cùng nhau gắn bó bằng nhiều kinh nghiệm sống và hoạt động cách mạng”.
| Nhà nghiên cứu văn học Phạm Thế Ngũ trong công trình “Việt Nam văn học sử giản ước tân biên”, đã viết về Lê Huy Vân - một trong hai người giữ mục điểm sách mới trên báo Thanh Nghị như sau: “Lê Huy Vân ngoài những bài phê bình văn học nước nhà lại còn chuyên về văn chương hiện đại Pháp, giới thiệu những tiếng tăm mới mẻ nhất của văn học Pháp bấy giờ”. |
