Vua Hàm Nghi năm 1926.
Di sản hội họa của vua Hàm Nghi gồm 21 tác phẩm, được quy tụ từ 10 bộ sưu tập tư nhân, thực sự khiến giới yêu tranh thích thú. Bởi lẽ, ít ai ngờ, vua Hàm Nghi trong những năm tháng lưu đày viễn xứ lại thể hiện được một phẩm chất nghệ sĩ đắm đuối và tài hoa.
Quyết định đưa di sản hội họa của vua Hàm Nghi trưng bày tại điện Kiến Trung vừa được phục chế rực rỡ, những nhà tổ chức cho rằng, chuyến hồi cố của các tác phẩm nghệ thuật được sáng tác bởi vua Hàm Nghi tại Đại nội Huế không chỉ là một cuộc hội ngộ đầy xúc cảm giữa nghệ thuật và lịch sử, mà còn là lời tri ân sâu lắng gửi đến vị vua bị lưu đày nhưng không lạc mất hồn quê.
Khai mạc triển lãm "Trời, Non, Nước" tại điện Kiến Trung".
Các bức tranh của vua Hàm Nghi được ký bút hiệu Tử Xuân (con trai của mùa xuân) từng xuất hiện trên thị trường mỹ thuật Pháp và được các nhà sưu tập Việt Nam săn lùng để mua lại. Có mặt tại triển lãm “Trời, Non, Nước”, tiến sĩ Amandine Dabat là hậu duệ đời thứ năm của vua Hàm Nghi chia sẻ: “Rất ít người Việt biết rằng vua Hàm Nghi còn là một nghệ sĩ và được các đồng nghiệp tại Pháp công nhận. Ông học điêu khắc với danh họa Auguste Rodin và đã nhiều lần triển lãm tác phẩm lúc sinh thời. Tài liệu lưu trữ cá nhân của ông, cũng như báo chí lúc bấy giờ, đều có thể chứng minh sự quan tâm từ các nghệ sĩ Pháp đối với các tác phẩm của ông”.
"Cánh đồng lúa mì".
Tiến sĩ Amandine Dabat từng có công trình nghiên cứu về vua Hàm Nghi với tên gọi “Hoàng đế lưu vong, nghệ sĩ ở Alger” được xuất bản tại Pháp. Cuốn sách “Hoàng đế lưu vong, nghệ sĩ ở Alger” hé lộ cuộc đời và tác phẩm của vua Hàm Nghi, thông qua hơn 2.500 lá thư, bản nháp, giấy tờ cá nhân.
Vua Hàm Nghi (1871-1944) tên thật là Nguyễn Phúc Ưng Lịch. Vua Hàm Nghi là vị hoàng đế thứ tám của triều Nguyễn, từ nhỏ sống cảnh thanh bần trong dân dã với mẹ, chứ không được hưởng phú quý như hai người anh ruột ở trong cung đình. Ngày 2/8/1884, tại điện Thái Hoà, Nguyễn Phúc Ưng Lịch 13 tuổi được hai phụ chính đại thần là Tôn Thất Thuyết và Nguyễn Văn Tường phò tá lên ngôi, lấy hiệu Hàm Nghi.
"Sự phản chiếu".
Khi ngồi lên ngai vàng, vua Hàm Nghi đã chủ trương chống lại sự đô hộ của Pháp. Sau cuộc tấn công đồn Mang Cá thất bại vào tháng 7/1885, vua Hàm Nghi ban chiếu Cần Vương tại vùng rừng núi Tân Sở (nay thuộc thôn Mai Đàn, xã Cam Chính, huyện Cam Lộ, tỉnh Quảng Trị) bày tỏ tấm lòng son sắt với non sông: “Nước ta gần đây bỗng gặp nhiều việc. Trẫm tuổi trẻ nối ngôi, không lúc nào nguôi nghĩ đến tự cường tự trị”.
Tinh thần bất khuất trước ngoại xâm của vua Hàm Nghi lúc ấy được ghi nhận trong cuốn “L’Empire de l’Annam” xuất bản bằng tiếng Pháp: “Tên của ông ấy đã trở thành ngọn cờ của nền độc lập quốc gia. Từ Bắc chí Nam, đâu đâu dân chúng cũng nổi lên theo lời gọi của ông vua xuất hạnh”.
"Phong cảnh".
Đáng tiếc, phong trào Cần Vương không được như ý nguyện của vua Hàm Nghi. Ngày 25/11/1888, vua Hàm Nghi bị Pháp đưa xuống tàu ở Lăng Cô để bắt lưu đày. Ngày 13/1/1889, vua Hàm Nghi đến thủ đô Alger của Algérie, và mãi mãi không được trở lại cố hương. Tâm trạng ấy được vua Hàm Nghi thể hiện qua những vần thơ: “Nước tan, nát cả giống nòi/ Bình minh vấy máu, cuộc đời tang thương/ Rồng quằn quại giữa chiến trường/ Chàng tuổi trẻ đấng quân vương sáng ngời/ Lớn trong đau đớn nỗi người/ Mở ra cả một chân trời vô biên”.
"Cây sồi cổ thụ".
Di sản hội họa của vua Hàm Nghi có ý nghĩa cả về lịch sử lẫn văn hóa. Tiến sĩ Amandine Dabat chia sẻ: “Tranh của ông là di sản gia đình, giúp chúng tôi tiếp cận được tâm hồn nghệ thuật của tổ tiên. Là một nhà sử học nghệ thuật, tôi ngưỡng mộ công trình của ông vì ông là nghệ sĩ Việt đầu tiên được người Pháp đào tạo, trước khi Trường Mỹ thuật Đông Dương ra đời. Vua Hàm Nghi bị lưu đày từ năm 18 tuổi, kéo dài trong 55 năm. Nghệ thuật là cách ông thể hiện cảm xúc của mình.
Chúng ta có thể cảm trong tranh của ông nỗi nhớ quê hương, nỗi đớn đau của cuộc sống lưu đày. Nhưng vua Hàm Nghi cũng muốn thể hiện tình yêu với vẻ đẹp thiên nhiên. Ngắm nhìn và vẽ thiên nhiên là cách ông tìm ý nghĩa cho cuộc sống của mình. Tôi không nghĩ vua Hàm Nghi vẽ để truyền tải một thông điệp nào đó. Ông vẽ cho chính mình, để nhớ lại, để thể hiện cảm xúc. Hơn nữa, ông chưa bao giờ bán tác phẩm, chỉ thỉnh thoảng tặng cho bạn bè”.
"Bình minh trên hồ".
Ở góc độ chuyên môn, nhà nghiên cứu mỹ thuật Ace Lê đánh giá về ý nghĩa của triển lãm đặc biệt: “Cựu hoàng vẽ cảnh nhưng thật ra là vẽ tình, cả tình riêng và tình chung. Đây là lý do tôi quyết định đặt tựa "Trời, Non, Nước” cho triển lãm, lấy cảm hứng từ tứ thơ của Bà Huyện Thanh Quan. Vua Hàm Nghi là ví dụ tiên phong và điển hình cho lối tiếp cận giao thoa mỹ thuật Á - Âu, tiếp thu mà không hòa tan, vẫn giương cao được ngọn cờ bản sắc theo cách riêng của mình".
Theo nhà nghiên cứu Ace Lê, trong nền kinh tế vị Tây phương và vị thị trường, vua Hàm Nghi và các tác phẩm của ngài đã bị phủ bụi một thời gian dài, và bây giờ là lúc chúng ta cần kể lại câu chuyện bằng chính ngôn ngữ và góc nhìn bản địa, như đức vua đã từng làm hơn một thế kỷ trước.
