1h00 ngày 8/8/1975, không lâu trước khi đập Bản Kiều vỡ, cảnh thanh bình hiện ra trước mắt dân làng ở hạ lưu, đó là những ngôi sao lấp lánh mọc lên khi mây đen bị xua tan. “Mực nước đang xuống, lũ lụt rút rồi”, một tiếng thét mừng rỡ của ai đó vang lên.
Nhưng đó là khoảnh khắc bình yên trước bão giông. Một người sống sót, kể lại rằng chỉ vài giây sau, họ nghe thấy tiếng động cực lớn như thể Trái đất đang vỡ vụn. Ít nhất 171.000 người đã thiệt mạng do bị lũ cuốn trôi, nhiều người chết khi đang ngủ.
Ngày nay, không còn nhiều người ở ngoài tỉnh Hà Nam, Trung Quốc, biết đến vụ vỡ đập kinh hoàng mang tên Bản Kiều. Thảm họa ấy có lẽ đã không đến, nếu chính quyền Trung Quốc lắng nghe lời phản đối của kỹ sư thủy lợi Trần Hưng, theo tờ Economic Observer.
 |
| Đập Tam Hiệp ở Trung Quốc |
Ông Trần từng cảnh báo việc xây quá nhiều đập thủy điện, hồ chứa, sẽ khiến mực nước ngầm ở Hà Nam tăng quá ngưỡng an toàn, gây thảm họa. Tuy nhiên, với lý do tích nước phục vụ tưới tiêu, chính quyền Trung Quốc đã cho xây 87.000 hồ chứa, từ năm 1950 đến những năm 1970.
Sự kiêu ngạo của quan chức khiến lời cảnh báo của ông Trần bị bỏ ngoài tai. Ngay từ năm 1955, người ta đã phát hiện một số vết nứt trong tại đập Bản Kiều, vụ việc được xử lý với sự giúp đỡ từ Liên Xô. Giới chức Trung Quốc khi đó còn gọi đây là “Đập Thép”, hàm ý nó không thể bị phá vỡ.
Kỹ sư họ Trần đã phản đối nhiều lần. Khi kế hoạch xây đập Bản Kiều được triển khai, ông Trần đề xuất có 12 cửa xả, song con số thực tế chỉ là 5. Cuối cùng, ông Trần bị đưa tới thành phố khác công tác, không được ở trong ban quản lý dự án Bản Kiều nữa.
Năm 1961, ông Trần được quay lại dự án một thời gian, để xử lý một vài vấn đề liên quan đến con đập, song sau đó tiếp tục phải ra đi. Lần thứ 3 ông Trần trở lại, là khi cùng một số quan chức Trung Quốc đi khảo sát thực địa sau thảm họa ngày 8/8/1975. Lời cảnh báo của ông Trần được chú ý tới, nhưng cái giá của nó là hàng trăm nghìn mạng người.
Giấu kín
Truyền thông phương Tây cho rằng sự cố Bản Kiều đã bị “giấu kín”, bằng chứng là tận đến tháng 9/2005, chính quyền Trung Quốc mới công bố con số thiệt hại về người. Thẩm Vĩnh Xã, người phát ngôn Cục Bảo mật Tin tức Nhà nước Trung Quốc, cho biết “Sự cố 75.8” (cách truyền thông Trung Quốc gọi vụ vỡ đập Bản Kiều) khiến 170.000 người thiệt mạng, trong đó 26.000 người chết trong lũ, số còn lại thiệt mạng do dịch bệnh và nạn đói. Ngoài ra, còn khoảng 11 triệu người bị trở thành vô gia cư khi hơn 5 triệu ngôi nhà bị phá hủy.
Thảm họa Bản Kiều lặp lại
Nhiều chuyên gia thủy lợi trong và ngoài Trung Quốc từng nhiều lần lên tiếng lo ngại thảm họa Bản Kiều sẽ còn lặp lại. Lý do là Trung Quốc xây quá nhiều đập thủy điện và tình hình biến đổi khí hậu toàn cầu tạo nên các diễn biến thời tiết cực đoan khó lường.
Bất chấp các cảnh báo, Trung Quốc vẫn cố gắng gia tăng xây đập thủy điện. Nước này có kế hoạch nâng công suất sản sinh năng lượng lên 50%, trong đó tỷ lệ năng lượng phi hóa thạch từ 9-15% vào năm 2020.
Việc xây dựng các nhà máy điện hạt nhân ở Trung Quốc trở nên chậm lại, đặc biệt sau thảm họa Fukushima ở Nhật năm 2011. Thay vào đó, đập thủy điện sẽ “gánh” phần sản xuất năng lượng. Hồi năm 2013, nhiều nhà hoạt động môi trường, chuyên gia thủy lợi, từng tỏ ý lo ngại về kế hoạch xây đập thủy điện của Trung Quốc trong kế hoạch 5 năm lần thứ 12. Theo đó, Trung Quốc muốn xây dựng 7 con đập tương đương Tam Hiệp, đập lớn nhất thế giới, chặn ngang dòng Trường Giang tại tại Tam Đẩu Bình, Nghi Xương, tỉnh Hồ Bắc.
 |
| Đập Tam Hiệp ở Trung Quốc |
Trung Quốc dường như đang ngày càng đẩy mạnh xây đập thủy điện ở miền nam với hàng chục dự án được triển khai. Có tổng cộng 32 đập lớn đang chặn ngang Nộ Giang, Lan Thương, Trường Giang, ba dòng sông lớn. Trong vài năm tới, số đập có thể lên tới 100.
Năm 2013, tờ Economic Observer, cho biết chính quyền Trung Quốc đã phát hiện 100 trường hợp tham nhũng, nhận hối lộ, tham ô, liên quan đến dự án đập Tam Hiệp. Hầu hết các trường hợp này dính líu đến quỹ tái định cư, song đáng chú ý là 16 vụ liên quan trực tiếp đến công tác xây dựng.
Trong khi đó, các con đập cũ cũng gây nhiều lo ngại, hàng nghìn đập được xây từ thời cải cách kinh tế, hồi những năm 1970. Trung Quốc thống kê được có 40.000 con đập có nguy cơ bị vỡ. Bắc Kinh đã chi ra 62 tỷ Nhân dân tệ để sửa chữa.
