1 
Đó có thể là cái hàng ba trước cửa nhà, hoặc một mái che nhỏ kề mép lộ, cũng có khi là một căn chòi mát phía ngoài mé kinh, mé sông đối diện với nhà, cách một con lộ.
Có thể những phần “dư” ấy được dựng từ mớ cây thừa sau khi cất xong ngôi nhà chính, hoặc cũng có thể khi cất nhà gia chủ đã cố ý cất thêm. Không rõ là vô tình hay cố ý dựng nên, mà những phần “dư” ấy từ lâu đã làm nên đặc sản của một miền quê thơm thảo.
Hồi nhỏ tôi hay theo bà nội đi đám giỗ ở nhà người bà con bên xứ mình. Đó là ngôi nhà tường vôi đầy những hoa văn cây lá, lợp ngói âm dương cổ kính rêu phong. Bà nội nói đây là nhà “ông Huyện”, một vị quan đầu huyện thời phong kiến, cũng là một đại điền chủ của xứ cù lao này.
Trước nhà ông Huyện là con lộ, bước qua lộ là đụng mặt dòng sông. Ông cho người cất ở mé sông một ngôi nhà mát. Nhà rộng chừng ba mét, dài hơn chục mét, lợp ngói âm dương, các hàng cột đều treo võng đong đưa. Phía ngoài có để cái lu mái vú đựng nước mưa, loại hai trăm lít. Kề bên có cây tre, úp ngược cái gáo dừa.
Nhà không vách không cửa, nên từ lâu trở thành nơi cho người quê hay dân bộ hành lỡ đường giữa trưa ghé qua, uống ngụm nước mưa, nằm đòng đưa nghỉ mệt. Có bữa gió mát, võng êm, ông già bán kẹo kéo ngủ một giấc tới chiều mà vẫn không hay giờ tan học của đám học trò đã vãn.
Bây giờ sau trăm năm, ông Huyện đã ra người thiên cổ, cháu con nhiều lớp người kế tục ngôi nhà cổ, vật đổi sao dời, cây trái sân nhà đổi khác. Vậy nhưng người nhà vẫn giữ nguyên ngôi nhà mát, nhà có hư hao chỗ nào thì dặm vá thêm, võng có rách thì thay, lu có cạn nước thì đong cho đầy lại…
Và thói quen của dân xứ mình, kể cả những người xứ khác lỡ đường trong cơn nắng cơn mưa cũng đều ghé qua, rồi không biết từ đâu, dân đi sông, dân xe đò quen gọi thành địa danh, “Nhà mát ông Huyện”.
Tôi nhớ những ngày đi đám giỗ nhà ông Huyện xong, hai bà cháu lội bộ về nhà. Đi một đoạn lại gặp người quen, bà nội và người quen kia sà vào một cái chòi lá ven đường, có để sẵn cái khạp da bò hoặc có khi sang hơn là thùng nước đá. Tự nhiên như ở nhà mình, có gặp chủ nhà thì chỉ cần gật đầu chào cảm ơn là người ta cũng vui vẻ.
Trong những chòi lá ven đường trong hành trình lội bộ đi ăn giỗ của hai bà cháu, có chòi tôi đã nằm gối lên đùi nội ngủ một giấc say sưa, trong mưa hoặc trong câu chuyện đời mà bà nội và người quen kể đến sớm mai vẫn chưa hết chuyện.
Sau này mỗi khi về lại xứ mình, thấy cái chòi lá trước nhà ai bày bán trái cây, bán kẹp, khoai mì… tôi đều ghé vào. Ngồi nghỉ chân, mua chút bánh, nhưng thực ra là muốn tìm lại cái không khí năm nào, nó vẫn mát rười rượi ở một miền quê mà tôi thường bảo rằng “chỉ có một ông thầy thợ mộc”.
Chính vì một ông thầy thợ mộc nên sau những ngôi nhà mát ven sông, những chòi lá trước sân nhà, ông ấy còn thiết kế thêm những cái hàng ba nếu nhà nào không đủ rộng để làm chòi lá hay nhà mát.
Cái hàng ba có vẻ đơn giản hơn, bởi nó gắn liền vào với ngôi nhà, chỉ có điều ngoài phần cửa, người ta rộng rãi để cái mái dài thêm, dư ra một khoảng đủ rộng để đặt một cái chõng tre, có bình trà, vài trái ổi. Hoặc có khi để một hai cái băng đá, treo vài cái võng cho khách lữ hành nghỉ chân.
Hồi nhỏ tôi không để ý mấy đến những cái hàng ba, cứ nghĩ hàng ba cũng như cái bếp, cái mái chái bên hông nhà nào cũng phải có. Cho đến những ngày đi học bị mắc mưa, ở xứ mình thì tấp vào hàng ba nhà nào cũng được. Có bữa tôi còn ngồi ăn ngon lành mấy trái vú sữa ở hàng ba nhà một bà già tốt bụng, bởi bà vừa mang ra vừa bảo, “ăn dùm bà đi, trái chín nhà ăn không hết”.
Có lẽ những hàng ba ở cù lao đã thành nếp và việc lỡ đường, trú nắng nghe điện thoại, đục mưa… ghé lại, từ lâu đã thành thói quen, nhận lấy sự thơm thảo của người quê để khi mình cất nhà, mình cũng nhất quyết phải chừa cho được một cái hàng ba…
Tôi mang tâm thế của xứ xở những hàng ba, đi đến nhiều nơi. Những nơi phố thị văn minh sang trọng hoặc xứ kinh kỳ thâm trầm lịch thiệp, tấp xe vào chỗ mát của mái che di động để đục mưa hay ghé lại nghe điện thoại, một vài lần bị xua đuổi trong sự cáu gắt của chủ gia, xe vừa chạy chưa mấy xa đã thấy trong kính chiếu hậu người ta đốt vía, miệng lầm bầm chửi rủa, hoặc có khi thì xách chai xịt khử khuẩn ra phun sương mịt mù.
Có lẽ phố đất chật người đông, tấc đất tấc vàng, dịch bệnh tràn lan, lây lan vô hình vạn trạng nên ai ai cũng có sự đề phòng chính đáng. Mình không hờn trách, chỉ thấy tiếc nuối cho những hàng ba trước nhà, rồi chúng có còn là chiếc cầu nối của sự thơm thảo, của lòng người lúc nào cửa mở toang cánh cửa mát lành như đón gió?
Những ngày phố bệnh, tôi trở về quê. Miền đất cù lao giữa dòng sông bao năm êm đềm, dịch bệnh cũng đã mò đến được. Đường sá ít người, nhưng những nhà mát ven sông, chòi lá, hiên nhà ven đường vẫn còn đó.
Nhìn những hộp khẩu trang, những chai xịt khuẩn, những cái áo mưa treo ở cây cột hàng ba với dòng chữ “cô bác nào cần cứ lấy dùng, không cần xin phép”, lòng chợt mát như đang ghé một cái hàng ba, thứ hàng ba không chỉ tránh nắng, tránh mưa mà có thể tránh cả sự tơi tả lòng người trong mùa dịch bệnh.
Tôi nghiệm ra rằng, xứ mình không chỉ có thợ mộc chung thầy, mà người dân cũng chung tấm lòng. Bao đời trải qua biến cố sơn lam chướng khí của vùng đất mới, lửa đạn của bao cuộc chiến tranh họ vẫn không bao giờ bỏ đi được tánh hào sảng, thơm thảo và hiếu khách. Vậy nên những hàng ba, mái che, nhà mát vẫn tồn tại mãi nơi đây, dẫu có thêm chai xịt khuẩn hay hộp khẩu trang thì gió vẫn thổi mát lành bốn mùa quanh những ngôi nhà “dư” ra, không vách và không bao giờ đóng cửa.
