Là gồng gánh khi nặng trĩu, lúc nhẹ tênh sớm khuya mòn vai mẹ. Mẹ gánh nhọc nhằn gửi ra sông, ra biển, để ngày an lành, để mùa vụ về đúng.
Là quang, là gánh người nào chả biết, nhà nào chả có, dẫu mỗi quê có tên gọi khác nhau mà có người bảo là huyền thoại, chẳng sai đâu, mẹ gánh mùa xuân về, cất trong mỗi nếp nhà, bạc tóc rồi có khi ta mới hiểu.
Quang gánh là có quang, có gánh. Gánh là cái đòn gánh, bằng phần đôi, phần ba thân tre, dài khoảng trên dưới sải tay, 2 đầu có 2 mấu chặn, được đẽo vót cẩn thận, thân tre ngửa, dốc về 2 đầu mấu. Đòn gánh mà dùng nhiều sẽ càng uốn cong, dễ gánh hơn đòn gánh mới, thẳng đơ.
Thường thì đòn gánh được làm bằng cây tre đực, rất chắc, đã qua ngâm, khi làm xong được để trên gác bếp để vừa lên màu bóng đẹp, vừa tránh mục khi rãi mưa nắng.
Quang, có nơi còn gọi là gióng. Xưa được làm từ tre, mây hay có thể là 1 loại dây rừng bền chắc. Có 1 vòng tròn đế, phía trên có 3 hay bốn gióng, túm lại phía trên bằng dây lạt, guột, hay thừng nhỏ. Nếu gióng này bằng tre có khi phải nối 2 đoạn, sao cho quang gánh vừa đẹp, lại có độ chụm. Còn nếu bằng mây hay dây rừng thì đôi khi không phải nối.
Quang gánh là vật dụng phổ biến trên mọi vùng miền ở Việt Nam. Trong mỗi gia đình dù làm nông, lâm hay ngư nghiệp, người thị thành cũng vẫn dùng quang gánh khi bán hàng quà, hay đi chợ hoa, chợ rau… Sau này phần vì do nguyên liệu làm quang gánh khan hiếm, phần vì sự tiện dụng mà đôi quang được làm bằng thừng hay dây thép đơn hoặc tết.
Nếu gánh vật dụng gì không lọt đế như lúa hay củi thì quang không phải lót xảo, nhưng gánh vật nhỏ như mạ bó, hoa, rau củ, hay các vật dụng của người bán hàng quà thì người ta phải để vào đó những cái thúng hay xảo, mắt dầy, mắt thưa, to nhỏ khác nhau. Người gánh khéo là gánh được nặng’’ hết quang’’ lại buộc thêm túi trước sau 2 đầu đòn gánh mà dáng đi vẫn vững, bước chân lại có phần uyển chuyển.
Quang gánh chỉ có vậy, nhưng trên đó là tháng năm đời người. Mẹ gánh theo những nhọc nhằn buổi chợ, dẫu là bán hay mua, đầy hay vơi thì cũng đều nặng toan lo cả. Gánh đầy lo không được giá, ế hàng. Gánh vơi là đồng quà, tấm bánh, cái áo cho con không được như dự tính.
Gánh từ đồng, từ vườn ra chợ đâu chỉ là những buổi chợ mà nó là ngày gặt hái từ mùa gieo trồng, chăm bón cho đến nay. Nắng mưa chài chãi, khi bán hoa, lúc bán trái, khi là đôi thúng cái thóc, lúc lại chỉ gánh rau hái từ mấy luống trong vườn.
Giỗ chạp, ma chay, hiếu hỉ, đều nặng gánh trên vai. Khéo thu vén, tiền ăn học cho con không phải chạy, lại có đồng phòng khi đau ốm, những gánh gồng ấy nhiều khi lo toan nặng hơn những gì đang xếp trong quang.
Mẹ gánh quanh năm, quang mòn, vai mòn, đồng đất, triền đê, đường làng, đường chợ in dấu chân của mẹ. Nắng đổ bóng, trăng ngân khắp làng đều có bóng mẹ gánh gồng, có khi 1 bên quang là con ngồi ăn quà, 1 bên quang là hàng chợ phiên còn, mẹ sẽ bán chợ chiều. Nhà neo người, con theo quang gánh của mẹ đi chợ, khối người mua hàng vẫn nhớ đến mãi về sau.
Mùa xuân mạ xếp đầy quang, cấy trong mưa lạnh buốt, quang gánh lấm bùn, mẹ cọ ở bến sông, biết quang đứt mà chưa dám mua. Mẹ chẻ lạt, lấn tạm vì lạnh quá, rau màu chết, giêng hai bí tiền, mua gì cũng phải tính. Cái quang mẹ lấn khéo, mấy người biết nhà mình đang khó.
Vụ tháng 5, lúa trĩu bông, mẹ đưa chị đôi quang gánh lành, con gái lớn rồi quang gánh tươm tất vẫn hơn, mẹ gánh lúa từ ruộng lên xe thồ bờ thửa có nhỏ mà bước chân mẹ vẫn thoăn thoắt, thật duyên dáng. Người trong làng khen chị 17 tuổi đẹp và khéo như mẹ, sẽ sớm đắt chồng thôi. Mẹ chỉ cười rồi bảo, chị còn vụng muốn dạy thêm mới gả chồng.
Chợ làng tôi có chị hàng xén đẹp người nhưng lỡ thì, chị thường mặc áo cánh màu, quần sa tanh. Dáng chị thanh, cổ kiêu ba ngấn lại thắt đáy lưng ong. Chợ làng 1 tháng 6 phiên nhưng ngày nào cũng họp, chị đi chẳng vắng buổi nào. Gánh hàng của chị không nhiều, toàn những thứ nhỏ xinh. Là kim chỉ, phấn may, là cái đê tay, cái kéo bấm, chun mét, chun vòng, lại gương vỏ nhựa, lược sừng khảm trai
Người làm sao, của chiêm bao làm vậy, gánh hàng của chị ra đến cầu chị trải bạt ra bầy cái trên sàn, cái vẫn trong xảo thật nhanh chóng. Chị ngồi giữa những quai nón màu, dây buộc tóc, đôi tấm vải hoa ép, hay sa tanh, cùng trăm thứ khác thật bình yên. Chị chẳng vội bao giờ, đôi khi cầm gương lến soi, búi lại tóc.
Người ta bảo chị đẹp nhất làng, nhưng bị duyên âm theo, nên chậm muộn đường chồng con. Chị đã nhận cái gánh hàng xén này từ mẹ chị, có dấn vốn, nhà lại 1 mẹ 1 con, mà sao đường chồng lại khó. Mắt chị đượm buồn, đôi khi vành nón kéo sụp khi gánh hàng vừa đến cầu chợ mà đôi người đã bóng gió chuyện chồng con của chị...
Từ đầu chợ đến cuối chợ gánh thì khỏi kể, thôi thì đủ loại, gánh xảo to, quang xòe, túi treo, túi buộc. Gánh lại nhẹ tênh dăm cân quả đầu mùa. Những gánh rau củ tươi, người bán còn lấm bết, người mua túm tụm, không muốn cầm đồng tiền trả lại sũng nước.
Nhất là mùa đông tháng giá, cánh bán rau cần mới khổ, bèo tấm dính đầy người mà rau cần sạch nõn, trắng ngần. Bán hết gánh rau cần mà tay người chưa ấm lại.
Gánh hàng quà như bún riêu, bún ốc thì đủ cả nồi nước dùng, bát đũa, lại phạng gạch, liễn đậu rán, rổ rau sống, chưa kể lọ nước mắm, hộp gia vị, lọ bỗng…Gánh bún hay bánh cuốn thì nặng trĩu, không phải ai cũng gánh nổi. Gánh nước chè xanh thì 1 quang nồi nước ủ trong thúng rõ nặng, 1 quang cái bếp lò, dăm cái bát, cái khăn lau. Gánh rau củ như su hào hay rau muống xếp phải đều, phải khéo không bước đi sẽ xô rồi rơi đổ cùng đường.
Người biết gánh gồng luôn được coi là người đảm đang, thạo việc, nhìn cách sắp quang gánh, rồi bước đi là biết ngay tính người. Nhiều bà chọn con dâu cũng từ cách nhìn sắp gánh này.
Người quê lên phố gánh theo hoa, hoa đung đưa theo bước chân, mang mùa về phố để người phố sực nhớ hay ngẩn ngơ.
