Cuốn “Lịch sử Việt Nam từ nguồn gốc đến giữa thế kỷ XX”
Ấn phẩm này là sự kết hợp của 2 công trình bằng tiếng Pháp của GS Lê Thành Khôi: Cuốn “Lịch sử Việt Nam từ nguồn gốc đến năm 1858” và 2 chương VIII - IX trong cuốn “Việt Nam, Lịch sử và Văn minh” để thành một bộ Lịch sử Việt Nam trọng vẹn như tên gọi: Từ nguồn gốc đến giữa thế kỷ XX. Người dịch: Nguyễn Nghị; hiệu đính: Nguyễn Thừa Hỷ.
Nguyễn Nghị là dịch giả đã chuyển tải nhiều tác phẩm kinh điển sang Việt ngữ và được nhận Giải thưởng Quỹ Văn hóa Phan Châu Trinh (2015) về dịch thuật; còn Nguyễn Thừa Hỷ là nhà nghiên cứu được giải thưởng Nhà nước về Khoa học & Công nghệ (2012) với công trình nghiên cứu lịch sử mang tên “Thăng Long - Hà Nội thế kỉ XVII - XVIII - XIX”. Song, đáng tiếc là trong bản dịch tiếng Việt cuốn Lịch sử Việt Nam của GS Lê Thành Khôi đã để quá nhiều lỗi căn bản nhất của người nghiên cứu.
Cuốn “Lịch sử Việt Nam từ nguồn gốc đến giữa thế kỷ XX” do NXB Thế giới - Cty Văn hóa & Truyền thông Nhã Nam liên kết phát hành có hai ấn bản, một ấn bản năm 2014 và một ấn bản năm 2016. Vì không thấy đề tái bản hay nối bản nên tôi chọn bản in mới nhất năm 2016 để làm dẫn chứng.
Hiện đại hóa thuật ngữ
Các thuật ngữ đã được người dịch hiện đại hóa khiến cho bạn đọc sẽ hiểu sai kiến thức. Ví dụ, trang 175, miêu tả các cung điện ở Hoàng thành Thăng Long thế kỷ 12 “được sơn véc-ni đỏ”. Sơn véc-ni đỏ là mãi đến cuối thế kỷ 19 khi người Pháp sang xâm lược Việt Nam mới có, làm sao dịch loại sơn này cho cung điện đời Lý được.
Trang 188, có câu dịch: “Năm 1084, một ủy ban hỗn hợp tiến hành phân định ranh giới chính thức và hai quốc gia (nhà Lý và nhà Tống - PV) tái lập các quan hệ bình thường”. Ủy ban hỗn hợp chỉ có trong thuật ngữ quân sự sau Hội nghị Genève (1954) khi phân chia giới tuyến hai miền Nam - Bắc ở vĩ tuyến 17. Đem dịch cho việc đàm phán ngoại giao thời Lý là áp đặt.
Trang 200, chú thích đánh số 2, “Vạn Kiếp là thái ấp của Trần Hưng Đạo nơi ông lui về nghỉ hưu”. Nghỉ hưu là từ hiện đại, đem dùng cho Trần Hưng Đạo là gượng ép. Hay trang 162 viết sự kiện Ngô Quyền lên ngôi tại thành Cổ Loa như sau: “Bỏ Tống Bình (Đại La), thành phố do người Trung Quốc thiết lập…”.
Làm sao dịch được Tống Bình là thành phố? Hoặc trang 170, dịch “dân ngụ cư nam”, dịch các “hoàng nam”, nghĩa là những người nam từ 18 đến 60 tuổi, nghe thật ngờ nghệch. Bởi vì, nếu dịch là nam giới, là con trai, hoặc đàn ông thì có phải hay hơn và đúng nghĩa tiếng Việt không. Những lỗi hiện đại hóa này còn rất nhiều, chúng tôi chỉ xin dẫn điểm như trên.
Dịch thuật khù khờ
Phải nói rằng, bản dịch cuốn sách này đưa đến cho tôi cảm giác dịch thuật khù khờ. Người dịch và cả người hiệu đính còn không làm rõ nhân thân các nhân vật lịch sử, khiến cho những đoạn dịch đọc rất tù mù, khó hiểu.
Ví dụ, trang 163 viết về Đinh Bộ Lĩnh: “Lớn lên, ông (Đinh Bộ Lĩnh - PV) tới phục vụ cho sứ quân ở Bố Hải Khẩu (Thái Bình). Thấy ông là người thông minh và dũng cảm, vị sứ quân này giao ông nắm giữ binh quyền. Sau khi sứ quân mất, Đinh Bộ Lĩnh đóng binh vững chắc ở Hoa Lư và lần lượt bắt các sứ quân khác phải hàng phục”.
Vị sứ quân này hãy dịch rõ và chú thích rõ là Trần Lãm, người xưng là Trần Minh Công trong thời loạn 12 sứ quân thì người đọc hẳn thấy rõ ràng hơn không.
Trang 173 dịch: “Khoa thi văn đầu tiên được mở năm 1075”. Dịch như vậy là sai hoàn toàn. Trong “Lịch triều hiến chương loại chí”, Phan Huy Chú viết, năm 1075, vua Lý Nhân Tông hạ chiếu những người giỏi kinh, học rộng và thi Nho học ba trường (còn gọi là thi Tam trường), lấy Lê Văn Thịnh đỗ đầu.
Đó là thi Tam giáo, gồm cả Nho giáo, Phật giáo và Lão giáo, chứ không phải thi văn học. Đào Duy Anh đã đánh giá: “Ở đời Lý và đời Trần triều đình lại đặt khoa thi Tam giáo (Nho, Phật, Lão), xem thế đủ biết không những Nho học và Phật học thịnh hành, mà Lão học cũng không bị bài xích. Ở hai đời ấy, người ta đương chịu ảnh hưởng của Tam giáo đồng nguyên”.
Chỉ riêng trang 490 đã dịch sai hoàn toàn các thuật ngữ và sự kiện lịch sử. Bản dịch viết Lương Ngọc Quyến “xuất thân từ Hàn lâm viện Quân sự Tokyo”, bị bắt ở Hồng Kông, đưa về giam tại Thái Nguyên, sau đó “lôi kéo đám dân quân tự vệ”.
Vào đêm 31/8/1917, dưới sự chỉ huy của Trịnh Văn Cấn, cuộc khởi nghĩa ở Thái Nguyên diễn ra, binh lính đã chiếm thành phố và kéo cờ của Quang phục hội. Nhưng Hà Nội đã gửi quân tiếp viện. Lương Ngọc Quyến bị liệt, đã tự tử, Trịnh Văn Cấn vào bưng ở Yên Thế, lãnh thổ của Đề Thám xưa, cầm cự trong nhiều tháng trước khi ngã gục.
Các khái niệm “Hàn lâm viện Quân sự”, “đám dân quân tự vệ” cho thấy người dịch không biết thuật ngữ tương đương là trường Chấn Vũ học hiệu ở Tokyo và đội “lính khố xanh” do Trịnh Văn Cấn chỉ huy, nên còn được gọi là Đội Cấn. Thất bại sau khởi nghĩa Thái Nguyên, dù phải rút chạy nhưng Đội Cấn chưa bao giờ vào căn cứ địa của Đề Thám (mà người dịch thành “bưng” - đúng kiểu bưng biền kháng chiến Nam Bộ).
Bất ngờ hiệu đính
Phần hiệu đính cũng gây ra những bất ngờ về trình độ của người đứng tên, có thể thấy rất rõ ở các chú thích chân trang.
Ví dụ, đền Đồng Cổ, trang 170 viết: “Hiện nay ở làng Yên Thái, ngoại ô Hà Nội”. Đó là chú thích của thời điểm cuốn sách ra đời bằng nguyên bản tiếng Pháp, chứ còn khi bản dịch tiếng Việt được in thì đền Đồng Cổ đã thuộc quận Tây Hồ, nằm trong nội thị hàng chục năm rồi. Hoặc, tên của các dịch giả Hán Nôm cũ như Phạm Trọng Điềm, như Ưng Quả, đều không luận ra được. Rồi viết sai tên các tạp chí của Pháp. Một thuật ngữ rất đơn giản như sắc phong thì lại được dịch thành “bằng sắc vua ban”…
