Một nhân viên y tế lấy mẫu nước bọt của một bệnh nhi 13 tuổi tại một trung tâm điều trị ở Munigi, miền Đông Congo, ngày 16/8. Ảnh: Reuters.
Điều đó có nghĩa là có nhiều ẩn số về virus, mức độ nghiêm trọng của dịch và cách nó lây truyền không thể sớm được phát hiện, làm cản trở nỗ lực dập dịch, các nhà khoa học ở châu Phi, châu Âu và Mỹ nói với hãng tin Reuters.
Bệnh đậu mùa khỉ đã xuất hiện ở nhiều khu vực của châu Phi kể từ năm 1970, nhưng không được cộng đồng quốc tế quan tâm cho đến khi dịch lây lan mạnh trên toàn cầu vào năm 2022, buộc Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) phải ban bố tình trạng y tế khẩn cấp toàn cầu. Biến chủng đậu mùa khỉ mới, được gọi là chủng Ib, tiếp tục khiến thế giới lo ngại sau khi WHO lại tuyên bố tình trạng y tế khẩn cấp.
Chủng này là một biến thể của chủng I, một chủng lây nhiễm khi tiếp xúc với động vật mắc bệnh đã xuất hiện ở Congo trong nhiều thập kỷ. Bệnh đậu mùa thường gây ra các triệu chứng giống cúm, nhưng gây ra những vết loét có mủ và có thể gây tử vong.
Theo WHO, Congo đã ghi nhận hơn 18.000 trường hợp nghi mắc chủng I và chủng Ib bệnh đậu mùa khỉ và 615 trường hợp tử vong trong năm nay. Bên cạnh đó, 222 trường hợp mắc chủng Ib được xác nhận ở 4 quốc gia châu Phi trong tháng trước, cộng với một trường hợp ở Thụy Điển và Thái Lan ở những người từng du lịch đến châu Phi.
"Tôi lo ngại rằng ở châu Phi, chúng ta đang làm việc một cách mù mờ", Tiến sĩ Dimie Ogoina, một chuyên gia về bệnh truyền nhiễm tại Bệnh viện Đại học Niger Delta ở Nigeria, chủ tịch ủy ban khẩn cấp bệnh đậu mùa khỉ của WHO, cho biết. Lần đầu tiên ông đưa ra cảnh báo về khả năng lây truyền qua đường tình dục của bệnh đậu mùa khỉ vào năm 2017, đây con đường lây lan căn bệnh đậu mùa khỉ đã được xác nhận.
"Chúng tôi không hiểu rõ về đợt bùng phát dịch lần này và điều này sẽ khiến chúng tôi gặp khó khăn trong việc giải quyết các vấn đề về con đường lây truyền, mức độ nghiêm trọng của bệnh, các yếu tố nguy cơ của bệnh. Và tôi lo rằng virus dường như đang đột biến và tạo ra các biến chủng mới", ông Ogoina nói.
Ông cho biết chủng IIb ở Nigeria phải mất 5 năm để tiến hóa đến mức có thể lây giữa người với người, gây ra đợt bùng phát toàn cầu năm 2022. Chủng Ib đã làm điều tương tự trong vòng chưa đầy một năm.
Giải trình tự gen của các ca bệnh nhiễm chủng Ib, mà WHO xác định là xuất hiện vào giữa tháng 9/2023, cho thấy chúng mang một đột biến được gọi là APOBEC3, có khả năng thích nghi trong cơ thể con người.
Virus gây ra bệnh đậu mùa khỉ thường khá ổn định và đột biến chậm, nhưng các đột biến APOBEC có thể đẩy nhanh quá trình tiến hóa của virus, Tiến sĩ Miguel Paredes, người đang nghiên cứu sự tiến hóa của virus đậu mùa khỉ và các loại virus khác tại Trung tâm Ung bướu Fred Hutchison ở Seattle, cho biết.
"Tất cả các trường hợp lây nhiễm đậu mùa khỉ từ người sang người đều có dấu hiệu đột biến APOBEC này, có nghĩa là nó đang tiến hóa nhanh hơn những gì chúng ta dự đoán", ông nói.
Một người đàn ông mắc đậu mùa khỉ tại một khu điều trị của Bệnh viện Đại học Kamenge ở Bujumbura, Burundi, ngày 22/8. Ảnh: AFP.
Trước đây, con người chủ yếu mắc đậu mùa khỉ do tiếp xúc với động vật bị nhiễm bệnh. Điều đó vẫn gây ra nhiều trường hợp mắc bệnh ở Congo mắc chủng Ia. Nguyên nhân có thể một phần là do nạn phá rừng và việc tiêu thụ thịt thú rừng gia tăng, các nhà khoa học cho biết.
Các biến chủng, Ib và IIb, về cơ bản có thể được coi là một bệnh lây truyền qua đường tình dục, Tiến sĩ Salim Abdool Karim, một nhà dịch tễ học Nam Phi và chủ tịch ủy ban cố vấn đậu mùa khỉ của CDC châu Phi, cho biết. Hầu hết các trường hợp đột biến chủng Ib là ở người trưởng thành, ban đầu bùng phát ở nhóm phụ nữ hành nghề mại dâm ở Nam Kivu, Congo.
Virus cũng có thể lây lan qua tiếp xúc gần gũi với người bị nhiễm bệnh, đó có thể là nguyên nhân khiến nhiều trẻ em bị nhiễm chủng Ib, đặc biệt là ở Burundi và trong các trại tị nạn ở miền đông Congo, nơi điều kiện vệ sinh kém và môi trường sống đông đúc có thể đã khiến dịch bệnh lây lan nhanh.
Trẻ em, phụ nữ mang thai và những người suy giảm miễn dịch có triệu chứng nặng hơn và có tỉ lệ tử vong cao hơn, theo WHO.
Các chủng I thường có triệu chứng nặng hơn, với tỷ lệ tử vong 4 - 11%, so với khoảng 1% đối với các chủng II. Ông Ogoina cho biết dữ liệu từ Congo cho thấy rất ít người đã chết vì chủng Ib, song ông bày tỏ lo ngại rằng một số dữ liệu không chính xác.
Việc nghiên cứu kỹ càng hơn là rất cần thiết, song 3 nhóm theo dõi dịch đậu mùa khỉ ở châu Phi cho biết họ thậm chí không có đủ các hóa chất cần thiết để tiến hành xét nghiệm. Việc lập kế hoạch ứng phó dịch, bao gồm cả chiến dịch tiêm chủng, mà không có các nghiên cứu kỹ lưỡng là rất khó khăn, các nhà khoa học cho biết.
Tiến sĩ Karim cho rằng khoảng một nửa số trường hợp mắc bệnh ở miền đông Congo, nơi chủng Ib đang lây lan mạnh, chỉ được chẩn đoán bởi các bác sĩ, không có xét nghiệm xác nhận.
Việc lấy mẫu đến phòng thí nghiệm rất khó thực hiện vì hệ thống y tế nước này đã chịu áp lực rất lớn, ông nói. Khoảng 750.000 người đã phải sơ tán trong các cuộc giao tranh giữa nhóm phiến quân M23 và chính phủ.
Nhiều phòng thí nghiệm ở châu Phi có đủ các loại hóa chất mà họ cần, Tiến sĩ Emmanuel Nakoune, một chuyên gia đậu mùa khỉ tại Viện Pasteur ở Bangui, Cộng hòa Trung Phi, nơi đã ghi nhận các trường hợp mắc chủng Ia, cho biết. "Việc xét nghiệm không hề tốn kém, nhưng là cần thiết để theo dõi các dịch bệnh chết người bùng phát", ông nói.
