Xóm Chiếu ở thôn Phú Tân 1, xã An Cư (huyện Tuy An, tỉnh Phú Yên) là một trong những làng nghề truyền thống lâu đời trên 100 năm. Mùa thu hoạch, gà gáy, đầu hôm, nông dân lội ruộng cắt lác.
Bắt lác “bơi” qua sông
Vợ chồng ông Phan Tiến ở thôn Phú Tân 1, xã An Cư cắt lác (cây cói) trên cánh đồng Gò Bùn. Vợ ông khom lưng cắt, còn ông Minh giũ rồi bó lại những bó lác to, vác chất đống ra bờ. Ông Tiến cho hay: Cánh đồng này nằm phía trên đầm Ô Loan nên thường hay nhiễm mặn, cây lúa chịu đời không nổi nên chỉ có cây lác phát triển. Qua lời kể của những người cao niên trong xóm thì cánh đồng lác này có từ thời ông cố, nay đã trên 100 năm tuổi.
Người dân sau khi thu hoạch, bó lác thành từng bè cho "bơi" qua sông. Ảnh: Mạnh Hoài Nam.
Cũng theo ông Tiến, không phải như lúa vụ nào cày sạ vụ đó, đối với ruộng lác, cắt xong để gốc rồi gieo phân xuống là lác lên xanh. Khi lác ra bông, lúc đó cây lác già là thu hoạch. Đối với việc để gốc lác, đám ngon lành, phân nước đầy đủ phải đến 9 năm mới thành cói, cây cói cọng cũng nhỏ hơn, chỉ to bằng chân nhang. Còn ruộng ngập khô xen kẽ 2 - 3 năm là lòi gốc. Khi trồng lại thì cày, bứng bụi lác non ôm theo “nồi đất” (đất bám vào rễ lác) trồng sâu xuống, khi bén rễ thì gieo phân.
“Trước đây, do chưa có các loại phân bón như DAP, NPK nên cánh đồng này gọi là đồng cói, khi đan chiếu thì gọi là chiếu cói. Ngày nay, do có phân bón đầy đủ nên cây lác to cao, cắt về có thể chẻ làm đôi”, ông Tiến nói.
Đồng lác trải rộng, một nửa diện tích nằm ở phía bên kia sông Gò Bùn (một nhánh sông từ sông Kỳ Lộ chảy qua cầu Lò Gốm đổ vào đầm Ô Loan). Bên đó không có đường nội đồng nên để vận chuyển bó lác to về nhà, phải bắt lác “bơi” qua sông cặp vào mé đầm, nơi đầm ô Loan ăn sâu vào đồng lác, mới có đường vận chuyển về nhà. Cách bắt lác “bơi” là kết bè rồi dùng sức người kéo, có người thả bó lác xuống nước rồi đẩy cho lác nối đuôi nhau “bơi” qua sông.
“Cảnh lác bơi qua sông hiếm có nên gần đây nhiều người đến săn ảnh, canh me quay phim, gần đây cánh đồng lác còn là nơi thu hút nhiều đoàn đóng phim. Rất nhiều người đến đây, ngồi chờ trên bờ ruộng cải ngày chỉ để rình chụp được mấy tấm hình bè lác khi bơi qua sông”, ông Tiến kể.
Phơi lác ven đầm Ô Loan. Ảnh: Mạnh Hoài Nam.
Nói về cảnh chụp ảnh, quay phim khi lác “bơi” qua sông, ông Bùi Văn Thảo đang cắt lác tâm sự: Cách đây 3 hôm, có người đến canh me chụp ảnh, quay phim. Ruộng lác phía bên kia sông bữa đó không có người cắt lác nên họ năn nỉ tôi lùa bó lác xuống nước rồi ở sau bắp lớp đẩy tới họ chụp ảnh, quay phim. Ruộng nhà tôi ở bên này, “lác không biết bơi” đành phải “bắt lác bơi qua sông”. Họ bồi dưỡng tiền xứng đáng công cáng, mình chịu khó cho lác bơi… kiếm tiền! Có tay máy bắt diễn đi diễn lại.
Lác sau khi xuống nước và lên bờ, có người chất lên xe công nông chở về, có người chở bằng xe gắn máy về nhà. Những cọng lác to đem về chẻ làm hai rồi đem ra đường bê tông ven đầm Ô Loan để phơi.
Kỹ nghệ tạo sắc màu của lác
Lác phơi 2 nắng là khô rồi đem nhuộm xanh, đỏ, vàng, tím. Để nhuộm lác, phải nấu nước sôi bỏ màu vào rồi trụng lác. Trong 4 màu xanh, đỏ, vàng, tím, muốn nhuộm màu gì thì bỏ màu đó, nhuộm xong lại nấu nồi nước khác thay màu.
Nhuộm lác là công đoạn quan trọng đòi hỏi người thợ phải có tay nghề và kinh nghiệm. Nấu nồi nước sôi pha màu vào rồi trụng lác, chỉ trụng sơ qua, nếu ngâm lâu thì nước sôi làm cho lác chín mềm, cọng lác sẽ bở rệt. Để giữ màu lâu hơn và sắc nét, khi lác ngậm màu, sẽ tiếp tục đem phơi nắng.
Phơi lác nhuộm ven đầm Ô Loan. Ảnh: Mạnh Hoài Nam.
Bà Trần Thị Hạnh đang phơi lác nhuộm, cho hay: Ở ngoài đồng thì bắt lác bơi, về nhà lại bắt lác chui vô nồi. Có người chụp hình ngoài ruộng rồi hỏi thăm theo về nhà, khi nhuộm lác, leo lên mái nhà chụp xuống. Có người đam mê chụp gần 100 tấm hình. Xem lại những tấm hình, có tấm hình nồi nước xanh, đỏ, vàng, tím, bốc khói. Có tấm hình nhúng lác vô nồi rồi giơ lên cao, bó lác chảy màu đỏ. Có tấm ảnh lác chảy nước vàng, có tấm lửa ôm đít nồi nước sôi… Lại có tấm ảnh dính đứa nhỏ ẵm em đứng gần đó, làm xao động lòng người….
Cũng theo bà Hạnh, không phải mới đây, mà từ thời mặc quần ống thụng, người ở Xóm Chiếu đã lên phim, ảnh… “Người nhuộm lác thường đắp lò, có người kê 3 hòn đá chẻ làm cái bếp trước sân nấu nồi nước to, có lúc gặp gió mạnh ngọn lửa tạt ra khỏi đít nồi, cùng với đó nước sôi văng ra khỏi nồi màu tím rịm. Có những đoạn phim lên tivi như vậy”, bà Hạnh nói.
Nghề chiếu… công đôi
Lác nhuộm màu phơi khô, rồi đem đan chiếu. Theo nhiều người ở Xóm Chiếu, nghề gì làm một mình, ăn một mình được chớ nghề đan chiếu thủ công phải làm công đôi, tức 2 người, người đẩy lác vào khung, người kia cầm khung thao tác dập. Khi thu hoạch cắt lác cũng công đôi, người cắt, người giũ. Thường 1 bó lác nặng gần bằng 10 bó lúa nên đòi hỏi phải có 2 người mới làm nổi.
Cái khó khi thu hoạch lác về là tìm chỗ phơi khô, bởi để lâu mà không phơi, bó lác sẽ đổ mồ hôi mềm ợt. Vậy nên phải thu hoạch lác từng đợt, một ngày cắt 10 bó phơi khô rồi lại cắt đợt khác.
Đan chiếu công đôi. Ảnh: Mạnh Hoài Nam.
Chị Nguyễn Thị Tâm ở thôn Phú Tân cho hay: Tôi làm nghề sơn móng tay móng chân nhưng đến mùa thu hoạch lác tôi nghỉ vài bữa về phụ ba tôi phơi lác. Khi phơi lác, phải thức trưa ngồi canh vì sợ trời mưa dông. Lác bị ngấm nước mưa thì trở màu đỏ bầm, phải bỏ công phơi liên tiếp 4 - 5 nắng nữa mới khô.
Mỗi năm thu hoạch lác 2 vụ, tháng 4 và tháng 8 âm lịch. Đến mùa thu hoạch, gà gáy nông dân đã ra cánh đồng Gò Bùn, Đồng Dỡ, Gò Giữa lội ruộng cắt lác. Trên cánh đồng lác, từ 10 giờ đến 14 giờ vì không có bóng cây nên nắng ở đây là cái nắng "giữa trời nắng ra", nhìn thấy nắng sợ quá nên nông dân phải đi làm sớm, nửa buổi sáng đã phải về tránh nắng. Buổi chiều thì đi cắt lác phải muộn, làm thêm ban đêm, đến đỏ đèn mới về.
Ở Xóm Chiếu, ngoài những người làm nghề đan chiếu thủ công truyền thống, nay một số hộ của làng nghề dệt chiếu đã sắm máy móc làm xưởng dệt chiếu. Cũng theo người dân Xóm Chiếu, lác khô cân cho xưởng 18.000 đồng/kg. Trung bình 1 sào lác thu nhập khoảng 6 triệu đồng, chi phí các khâu hết 3 triệu đồng, lãi khoảng 3 triệu. Trong xóm, thường có người trồng 2 sào lác, phơi khô bán cho xưởng 1 sào, còn 1 sào để lại đan thủ công. Có người trồng 1 sào lác phơi khô khan được 30 bó, bán cho xưởng 20 bó, còn nhín lại 10 bó đan lúc nông nhàn, lấy công làm lời.
Những chiếc chiếu chuẩn bị lên đường đi tiêu thụ. Ảnh: Mạnh Hoài Nam.
Người dân Xóm Chiếu đan 2 loại, chiếu thường là chiếu giữ màu tự nhiên của lác và chiếu bông là chiếu nhuộm. Hiện 1 đôi chiếu bông rộng 1,5m có giá 80.000 đồng, còn chiếu thường 50.000 đồng. Một ngày công đôi ngồi đan được 3 đôi chiếu.
Trước đây, xóm Lưới Gõ (thôn Phú Tân 1) chuyên làm nghề thả lưới bắt cá dưới đầm Ô Loan, giờ nhiều người làm nghề đan chiếu. Đi trên đường bê tông ven đầm Ô Loan qua xóm Lưới Gõ, lác phơi đủ màu nhuộm xanh, đỏ, vàng, tím. Cùng với đó là những chiếc chiếu thành phẩm trải khắp sân chờ đem đi tiêu thụ.
Bà Trần Thị Tâm ở xóm Lưới Gõ phân trần: Hồi trước ở đây làm nghề thả lưới bắt cá dưới đầm Ô Loan, nay đầm đói nên một số người làm thêm nghề đan chiếu. Khi lác được nhuộm phơi khô để trong nhà, rảnh hồi nào ngồi đan lúc đó. Đan xong, sai đứa nhỏ chở đôi chiếu bán cho thương lái thu mua kiếm tiền đi chợ, từ nghề đan chiếu cũng kiếm được thêm tiền trang trải cuộc sống.
Ông Nguyễn Quý Ngà, Phó trưởng Phòng NN-PTNT huyện Tuy An cho biết: Cách đây 3 năm, cánh đồng lác ở xã An Cư rộng khoảng 30 ha, nay nông dân mở rộng lên 40ha. Đối với nghề đan chiếu, những năm qua, nông dân đã tích luỹ được nhiều kinh nghiệm, chịu khó tìm tòi, sáng tạo, áp dụng những tiến bộ kỹ thuật trong sản xuất. Sản phẩm chiếu của làng nghề không chỉ nổi tiếng trong vùng mà còn mở rộng thị trường tiêu thụ ra các tỉnh Gia Lai, Đắk Lắk, Khánh Hòa, Bình Định...
