Bia ma nhai “Ngũ Uẩn Sơn cổ tích Phật tịch diệt lạc”, khắc năm 1631 trên vách động Vân Thông.
Ngày 26/11, tại kỳ họp thứ 9 diễn ra ở Andong (Hàn Quốc), Ủy ban Chương trình Ký ức thế giới khu vực châu Á - Thái Bình Dương của UNESCO (MOWCAP) đã thông qua 2 hồ sơ “Bia ma nhai tại danh thắng Ngũ Hành Sơn, Đà Nẵng” và “Văn bản Hán Nôm làng Trường Lưu, Hà Tĩnh (1689-1943)” là Di sản tư liệu khu vực châu Á - Thái Bình Dương.
Ma nhai là thuật ngữ chuyên môn chỉ các văn tự khắc lên vách núi tự nhiên đã có sự gia công bề mặt. Kho tàng văn khắc bằng chữ Hán và chữ Nôm tại danh thắng Ngũ Hành Sơn (Đà Nẵng) gồm 78 bia ma nhai có nội dung, phong cách biểu hiện đa dạng, hình thức độc đáo với nhiều thể loại: ngự bút, bia ký, tán, thơ văn, đề từ, đề danh, câu đối… Đây là tác phẩm của các vua, quan triều Nguyễn, các vị cao tăng, cùng nhiều thế hệ tao nhân, mặc khách đã từng dừng chân và lưu đề trên vách đá, hang động tại danh thắng Ngũ Hành Sơn, từ nửa đầu thế kỷ XVII đến thập niên 60 của thế kỷ XX. Đó là nguồn tư liệu quý, có nhiều giá trị lịch sử, văn hóa và được giới nghiên cứu từ trước đến nay quan tâm.
Di tích danh thắng Ngũ Hành Sơn gồm 6 ngọn núi đá vôi: Thiên Sơn, Mộc Sơn, Thủy Sơn, Thổ Sơn, Dương Hỏa Sơn và Âm Hỏa Sơn. Không phải ngẫu nhiên mà từ xa xưa quần thể danh sơn này từng có tên là Ngũ Chỉ Sơn tức năm ngón tay của Phật, hay Ngũ Uẩn Sơn nghĩa là năm thứ ngăn che làm cho con người không nhận biết được chân tánh của chính mình, theo quan niệm Phật giáo.
Tại đây còn có một quần thể di tích văn hóa, bao gồm một phức hợp di tích danh thắng với các ngôi cổ tự danh tiếng: Thái Bình, Vân Phong, Phổ Đà, Bình An, sau này là Tam Thai, Linh Ứng, Từ Tâm, Tam Tôn, cùng với hệ thống hang động: Huyền Không, Tàng Chơn, Ngoa Nghiêm, Vân Không.
Tác giả bài viết tại bia Vọng Hải Đài.
Lịch sử Phật giáo Việt Nam cho thấy, một thời gian sau cuộc Nam chinh của vua Lê Thánh Tông và sự ra đời của đạo thừa tuyên Quảng Nam (1471), khu vực ngũ Hành Sơn đã sớm định hình là một trong những trung tâm Phật giáo lớn của Đại Việt. Tại đây hiện còn lưu giữ khá nhiều hoành phi - liễn đối, chuông, tượng, pháp khí liên quan đến văn hóa Phật giáo.
Sử sách ghi lại, từ năm 1802, khi Nguyễn Ánh lên ngôi ở Phú Xuân, mở đầu triều Nguyễn, Đà Nẵng trở thành phên dậu quan trọng che chắn phía Nam để bảo vệ kinh đô. Với vai trò quan trọng đó, Đà Nẵng được triều đình nhà Nguyễn quan tâm đặc biệt, các vua thường xuyên đi thị sát và thăm thú nhiều cảnh đẹp nơi đây, trong đó có danh thắng Ngũ Hành Sơn. Năm 1837, trong lần xa giá cuối cùng đến danh thắng này, vua Minh Mạng đã ban sắc đặt tên cụm núi này là Ngũ Hành Sơn.
Năm 1980, danh thắng Ngũ Hành Sơn được Bộ Văn hóa Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao & Du lịch) xếp hạng di tích văn hóa lịch sử cấp quốc gia. Năm 1980, Thủ tướng Chính phủ đã ký Quyết định số 1820/QĐ-TTg xếp hạng danh thắng Ngũ Hành Sơn là di tích quốc gia đặc biệt.
Hệ thống văn khắc Hán Nôm trên các hang động của Ngũ Hành Sơn vượt trội về số lượng, đa dạng về thể loại, đặc biệt về tác giả có nhà vua, đại thần, các danh nhân, các nghệ sĩ, thi sĩ nổi tiếng của cả nước. Những thông tin từ văn khắc Hán Nôm ở Ngũ Hành Sơn, giúp hậu thể tìm hiểu lịch sử phát triển, đời sống, văn hóa, tín ngưỡng của vùng đất Quảng Nam xưa cũng như quá trình Nam tiến của người Việt trong nhiều thế kỷ.
Mỗi tư liệu văn khắc Hán Nôm trên vách đá, hang động ở danh thắng Ngũ Hành Sơn có thể được xem là một tác phẩm nghệ thuật, tiêu biểu là hai tác phẩm Ngũ Uẩn Sơn cổ tích Phật tịch diệt lạc và Phổ Đà Sơn linh trung Phật, cả hai bia này có niên đại vào thế kỷ thứ 17, sớm nhất trong số các bia hiện có ở đây. Nội dung hai văn bia này vừa mang đậm dấu ấn thời chúa Nguyễn, vừa có ý nghĩa rất lớn về mặt sử liệu, giúp xác định những mốc thời gian quan trọng của quá trình phát triển Phật giáo Việt Nam ở Đàng Trong, đồng thời cho phép khẳng định sự truyền bá của Phật giáo Đại Việt từ Đàng ngoài đi vào Đàng trong và vẫn tiếp tục truyền thống Phật giáo Trúc Lâm Yên Tử, tạo ra một tâm thế về mặt đời sống tinh thần của người Việt ở trên vùng đất mới. Khi các thiền sư Trung Hoa vào Đàng Trong sau đó, tiếp thêm nhịp sống cởi mở và sôi động trong giai đoạn cuối thế kỷ 17, đầu thế kỷ 18.
Một cửa hang động trong hệ thống danh thắng Ngũ Hành Sơn.
Về ngự bút của vua Minh Mạng, ngoài các tấm bia khắc đại tự “Vọng giang đài”, “Vọng hải đài” và biển đề “Huyền Không môn”, còn có 7 bia ma nhai đại tự được nhà vua ban chữ. Ngoài ra, vào năm Minh Mạng thứ 6 (1825), nhà vua đã ban tên cho nhiều hang động trong hệ thống danh thắng Ngũ Hành Sơn và được khắc vào vách đá như: động Huyền Không, động Linh Nham, động Lăng Hư, động Vân Thông, động Tàng Chân, hang Vân Nguyệt, hang Thiên Long… Chùm thơ ngự chế đề năm thứ 18 (1837), cho thấy các thi phẩm này được ngự đề nhân chuyến tuần du lần thứ 3 của nhà vua đến Ngũ Hành Sơn.
Rất nhiều tác phẩm thơ, đề từ, đề danh, câu đối khắc trên vách đá, hang động Ngũ Hành Sơn cũng là minh chứng cho thấy có nhiều bậc cao tăng, trí thức, quan lại, thi nhân từng đặt chân đến đây từ thế kỷ thứ 19 đến nửa đầu thế kỷ 20.
Trong một lần khảo sát, nghiên cứu tại ngũ Hành Sơn, GS.TSKH Vũ Minh Giang - Chủ tịch Hội đồng chức danh Giáo sư liên ngành Lịch sử - Khảo cổ - Dân tộc học, Phó Chủ tịch Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia, đã khẳng định: Ngũ Hành Sơn không chỉ là thắng cảnh mà trong đó chứa đựng nhiều di sản văn hóa vô cùng quý hiếm.
Một nhà nghiên cứu rất quan tâm đến Ngũ Hành Sơn là TS. Trần Đình Hằng - Phân viện trưởng Phân viện Văn hóa nghệ thuật quốc gia Việt Nam tại Huế, cho rằng: Hệ thống ma nhai Ngũ Hành Sơn là nguồn tư liệu quý, lưu giữ nhiều thông tin có giá trị liên quan đến lịch sử hình thành, phát triển của một vùng đất vốn là nơi lưu dấu quá trình cộng cư sinh động giữa người Việt di cư và người Chămpa tiền trú.
Sự kiện Ủy ban Chương trình Ký ức thế giới khu vực châu Á - Thái Bình Dương của UNESCO (MOWCAP) thông qua hồ sơ “Bia ma nhai tại danh thắng Ngũ Hành Sơn, Đà Nẵng” là Di sản tư liệu khu vực châu Á - Thái Bình Dương, một tiền đề thuận lợi để triển khai các biện pháp nhằm bảo tồn và phát huy giá trị của nguồn tư liệu quý giá này.
