Theo một nghiên cứu trên tạp chí Nature Climate Change, rừng nhiệt đới Amazon ở bang Amazonas (Brazil), đang mất dần khả năng phục hồi. Ảnh: Bloomberg.
Nhìn từ không gian, rừng nhiệt đới Amazon trông không giống như một hệ sinh thái trên bờ vực. Mây vẫn kết tụ từ hơi thở của khoảng 390 tỷ cây xanh. Những con sông uốn mình qua những gì dường như là một biển xanh vô tận.
Tuy nhiên, các hình ảnh vệ tinh được chụp trong nhiều thập kỷ qua cho thấy hơn 75% rừng nhiệt đới đang mất khả năng phục hồi, theo một nghiên cứu được công bố hôm 7/3 trên tạp chí Nature Climate Change.
Các tác giả của nghiên cứu cho biết mất rừng trên diện rộng này đưa ra một dấu hiệu cảnh báo sớm rằng Amazon đang gần đến “điểm tới hạn”. Trong bối cảnh nhiệt độ tăng và các áp lực khác của con người, hệ sinh thái có thể bị chết đột ngột và không thể phục hồi.
Hơn một nửa diện tích rừng nhiệt đới có thể bị chuyển đổi thành rừng cây bụi xavan trong vài thập kỷ - một quá trình chuyển đổi sẽ làm ảnh hưởng đến đa dạng sinh học, thay đổi mô hình thời tiết trong khu vực và tăng tốc đáng kể biến đổi khí hậu.
Trong lịch sử, Amazon là một trong những “bể chứa carbon” quan trọng nhất của Trái đất, thu hút hàng tỷ tấn carbon dioxide từ không khí và lưu trữ trong thảm thực vật. Các nhà nghiên cứu lo ngại rằng sự giải phóng đột ngột của carbon này sẽ khiến mục tiêu khí hậu tham vọng nhất của nhân loại - hạn chế nhiệt độ tăng lên 1,5 độ C (2,7 độ F) - ngoài tầm với.
“Là một nhà khoa học, tôi không được phép lo lắng. Nhưng sau khi đọc bài báo này, tôi rất lo lắng", Carlos Nobre, một nhà khoa học khí hậu tại Viện Nghiên cứu Cao cấp của Đại học São Paulo, người không tham gia vào nghiên cứu mới, cho biết. “Bài báo này cho thấy chúng ta đang đi sai hướng hoàn toàn… Nếu chúng ta vượt quá điểm giới hạn, đó là một tin rất xấu”.
Các nhà khoa học cho biết Amazon là một trong một số yếu tố thúc đẩy biến đổi khí hậu toàn cầu, tức là các hệ thống này có khả năng đột ngột chuyển từ giai đoạn này sang giai đoạn khác - có thể với rất ít cảnh báo.
Trong 50 triệu năm qua, Amazon đã ở trong giai đoạn rừng nhiệt đới ẩm ướt. Bản thân cây cối đã đảm bảo sự tồn tại liên tục của chúng: Nước bốc hơi từ lá tạo ra một vòng lặp mưa bất tận, trong khi những tán cây rậm rạp ngăn cản ánh nắng mặt trời làm khô đất. Khu vực bìa rừng có thể đã thay đổi phần nào để phản ứng với kỷ băng hà, cháy rừng và nước biển dâng, nhưng nó luôn có thể trở lại trạng thái tươi tốt, xanh tươi.
Tuy nhiên, sự nóng lên và phá rừng do con người gây ra đã chiếm đoạt hệ thống tự hồi phục này. Điều kiện nóng hơn ở Đại Tây Dương đã kéo dài mùa khô của Amazon thêm vài tuần. Với việc chặt bỏ khoảng 17% số cây của nó, người ta đã cắt giảm cơ chế tái chế nước của rừng. Những cây bị khô do hạn hán dễ bị cháy rừng hơn. Và càng nhiều cây chết, mưa càng ít rơi, do đó làm cho tình trạng chết cây trở nên trầm trọng hơn.
Tại một thời điểm nào đó, hệ sinh thái sẽ mất nhiều cây hơn so với khả năng phục hồi trong điều kiện khô nóng này. Rừng mưa nhiệt đới ẩm ướt, tối tăm sẽ nhường chỗ cho một rừng cây bụi xavan thông thoáng hơn.
Nhà toán học Niklas Boers, người đã đóng góp vào bài báo mới, đã so sánh nó với việc một người đang dựa lưng vào ghế. Nếu không nghiêng quá xa, họ có thể dễ dàng trở lại tư thế đứng cả bốn chân trên sàn. Nhưng một khi họ vượt qua điểm giới hạn, toàn bộ hệ thống sẽ sụp đổ.
Các nhà khoa học nói rằng hình ảnh vệ tinh mà Boers và các đồng nghiệp của ông đã phân tích cho thấy rằng Amazon vẫn đang chao đảo. Nhìn vào các vùng rừng có ít nhất 80% độ che phủ của cây lá rộng - những khu vực không bị ảnh hưởng nặng nề bởi nạn phá rừng - các nhà nghiên cứu nhận thấy rằng phần lớn các khoảnh rừng phục hồi sau những biến động theo mùa chậm hơn so với 20 năm trước. Các khu vực ở các vùng phía nam khô hơn của rừng nhiệt đới, cũng như các khu vực gần đường giao thông, bị ảnh hưởng nặng nề nhất.
Boers, người nghiên cứu động lực học hệ thống trái đất tại Đại học Kỹ thuật Munich và Viện Nghiên cứu Tác động Khí hậu Potsdam cho biết: “Sự mất khả năng phục hồi mà chúng tôi đã quan sát có nghĩa là hệ thống có thể đã tiến gần hơn đến điểm tới hạn. Nhưng điều đó cũng có nghĩa là vẫn chưa vượt qua điểm tới hạn, vì vậy, vẫn có hy vọng.”
Bài báo về biến đổi khí hậu tự nhiên không xác định thời điểm Amazon có thể vượt qua ngưỡng nguy hiểm này. Ngay cả khi hệ sinh thái đã hoàn toàn mất ổn định, sự cân bằng vẫn có thể vẫn tồn tại cho đến khi một lực lượng bên ngoài - ví dụ, một trận cháy lớn hoặc hạn hán nghiêm trọng – phá vỡ hoàn toàn sự cân bằng đó. Tác giả chính Chris Boulton, một nhà khoa học khí hậu tại Đại học Exeter, cho biết thời điểm không thể phục hồi có thể không rõ ràng cho đến khi quá muộn để làm điều gì đó.
Đó là điều khiến nghiên cứu này - đánh giá thực nghiệm đầu tiên về sự bất ổn trên toàn bộ rừng nhiệt đới - trở nên có giá trị, ông nói thêm. Boulton nói: “Nếu chúng tôi đang chứng minh rằng một trong những hệ thống này đang tiến tới điểm giới hạn, thì điều đó có thể khiến mọi người thức giấc.
Đối với 10% các loài đã biết sống ở Amazon, việc mất rừng nhiệt đới có thể báo hiệu hồi chuông báo tử. Sự chết chóc thảm khốc sẽ đe dọa hàng triệu người sống dựa vào hệ sinh thái để kiếm thức ăn.
Các nhà khoa học cảnh báo hậu quả của sự ấm lên của việc đột ngột mất đi một nửa khu rừng nhiệt đới rất nghiêm trọng. Điều đó có nghĩa là các cơn bão ngày càng leo thang và cháy rừng ngày càng trầm trọng, tình trạng thiếu lương thực triền miên và mực nước biển dâng gần một mét làm ngập lụt các cộng đồng ven biển. Nó có thể kích hoạt các điểm tới hạn khác, chẳng hạn như sự tan chảy của các tảng băng hoặc sự gián đoạn của gió mùa Nam Mỹ.
Tuy nhiên, không giống như các tảng băng và hệ thống gió mùa, chỉ phản ứng với lượng nhiệt mà con người đang mắc kẹt trong bầu khí quyển của Trái đất, Amazon đang bị đẩy về phía điểm giới hạn của nó bởi hai lực: phá rừng và biến đổi khí hậu. Điều này cũng mang lại cho Boers hy vọng, bởi vì nó có nghĩa là nhân loại có hai chiến lược để bảo vệ hệ sinh thái.
“Nếu chúng tôi loại bỏ một trong những yếu tố đó ra khỏi phương trình, trực giác của tôi là hệ thống sẽ có thể đối phó với nó”, ông nói. “Đó chính xác là những gì người ta nên nói với các chính phủ Brazil, Colombia và Peru: Hãy ngừng phá rừng ngay hôm nay”.
Nghiên cứu mới chỉ ra xu hướng đáng lo ngại là các dấu hiệu rừng bị mất đã được tìm thấy trong hơn 75% diện tích rừng kể từ đầu những năm 2000.
