Trồng sâm giữ rừng
Năm 2017, Công ty Sâm Pusilung được thành lập. Pusilung là tên đỉnh núi cao thứ 2 ở Tây Bắc sau Fanxipang với độ cao 3.013m so với mực nước biển. Nhưng, địa danh này cũng chính là chỉ dẫn địa lý của vườn sâm hữu cơ lớn nhất Lai Châu, lớn nhất Tây Bắc mà những người mang khát vọng nâng tầm cây sâm Lai Châu lên thành ngành hàng như ông Ngô Tân Hưng đang ấp ủ.
Cây sâm Lai Châu đã tạo thu nhập cho đồng bào bản địa. Ảnh: Kiên Trung.
Trước khi bén duyên với cây sâm, ông Hưng là chuyên gia về thủy điện. Quá trình đầu tư, xây dựng hai nhà máy thủy điện tại xã Pa Vệ Sủ (huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu), ông được nghe về một loại dược liệu quý hiếm mọc tự nhiên, do người dân bản địa vào rừng tìm thấy và số lượng rất giới hạn. Tò mò, ông đặt mua. Đó là loại củ có hình dạng sâm, thân chia thành nhiều đốt, mỗi đốt là một năm tuổi sinh trưởng. Người dân địa phương khi đó gọi tên “tam thất đen”, cách dùng phổ thông và gần như duy nhất, đó là… ngâm rượu.
Mua tích được 20kg củ, ông Hưng cho hết vào ngâm rượu, có những củ dài ngoằng vài chục đốt mắt. Bẵng đi nhiều năm không nhớ đến, năm 2013, lần đầu tiên cây sâm Lai Châu được công bố là cây dược liệu bản địa, đặc hữu, chợt nhớ tới bình rượu củ ngâm “bỏ quên” mấy năm qua, ông mới giật mình vì bấy lâu mình đang sở hữu một chum dược liệu quý hiếm. Bởi bây giờ, người dân có đốt đuốc, lật tung cả rừng cũng không tìm được những củ sâm có tuổi đời lâu năm như vậy.
“Ngày đó, số tiền bỏ ra mua 20kg củ nói trên là 200 triệu đồng, tương ứng 10 triệu đồng/kg. Bây giờ, những củ sâm tự nhiên có tuổi đời vài chục năm như vậy, có những củ 80 đốt mắt tương ứng với 80 năm, giá trị của nó là vô giá chứ không đo đếm bằng tiền. Thật đáng tiếc, nếu khi đó có thông tin, nếu biết được đó là củ sâm Lai Châu, tôi sẽ không bao giờ ngâm rượu mà sẽ giữ để bảo tồn, nhân giống”, ông Hưng tiếc nuối.
Cũng trong thời gian đó, ông Hưng chứng kiến cơn sốt sâm rừng. Những người đứng ra thu mua, càn quét những củ sâm rừng cuối cùng, sau đó tất cả chúng đều được bán cho Trung Quốc. Người Trung Quốc mua về làm gì không ai biết, nhưng cơn sốt sâm rừng ở Lai Châu tăng giá mỗi ngày, từ vài triệu đồng cho tới vài chục triệu, thậm chí vài trăm triệu đồng/củ. Những củ càng lâu năm, nhiều đốt, nhiều mắt…, số tiền thương lái bỏ ra càng lớn.
Trồng sâm dưới tán rừng của Công ty Cổ phần Sâm Pusilung. Ảnh: Kiên Trung.
Các luống đất trồng sâm được tạo trên địa hình dốc giúp bổ sung, tăng cường lượng mùn cho cây rừng. Ảnh: Kiên Trung.
Những bản làng kéo nhau lên rừng tìm sâm không khác cảnh ngậm ngải tìm trầm. Nnhững nhóm vài chục con người cơm nắm tay xách, dàn hàng ngang sục sạo những cánh rừng, không kể dốc cao, vực sâu. Sâm tự nhiên bị tìm kiếm, đào bới tới mức tuyệt diệt. Những củ sâm rừng tự nhiên, nếu may mắn ngủ đông, rụng lá hay mọc trong những góc khuất, khe vắng…, may mắn mới còn sót lại.
Chưa hết, bà con vùng sâu vì nghèo đói, mưu sinh sẵn sàng phá rừng, đốt nương làm rẫy, hay đi vào rừng tìm sâm, tìm mật ong… Quá trình đốt lửa hun khói đuổi ong - những hệ lụy, nguyên nhân vô tình làm cháy rừng... tưởng như chỉ rất ất ơ.
Nếu không giữ rừng, về lâu dài sẽ ảnh hưởng tới tính bền vững của hai nhà máy thủy điện mà công ty đang đầu tư. Là người yêu rừng, yêu nông nghiệp, có trách nhiệm với thiên nhiên và cộng đồng, ông Hưng quyết định lập dự án trồng rừng đầu nguồn để giữ nước cho nhà máy, ngăn người dân không đốt nương làm rẫy. Lồng ghép trong dự án trồng rừng, ông Hưng xin chủ trương trồng cây dược liệu dưới tán rừng. Tỉnh Lai Châu phê duyệt dự án, giao cho công ty trồng và bảo vệ 550ha rừng thượng nguồn ở xã Pa Vệ Sủ.
Cơ duyên đến với cây sâm Lai Châu của ông Ngô Tân Hưng khởi nguồn như thế!
Vườn sâm hữu cơ trên nóc nhà Pusilung
Từ trung tâm huyện lị Mường Tè vào xã Pa Vệ Sủ là một con đường độc đạo. Quãng đường hơn 20km nhưng thời gian di chuyển hết hơn 1 giờ đồng hồ. Như là duyên số, nhà máy thủy điện nằm ở chót cùng của xã thuộc dải Pusilung có độ cao trên dưới 3.000m. Đây cũng là độ cao lý tưởng, phù hợp với sinh trưởng, phát triển của cây sâm.
Ông Ngô Tân Hưng kiểm tra vườn sâm hữu cơ trồng trong nhà màng. Ảnh: Kiên Trung.
Con đường công vụ của dự án thủy điện giờ đây cũng là đường dân sinh của hai bản Pá Hạ, Chà Gá (xã Pa Vệ Sủ) với hơn 100 hộ dân người La Hủ, Hà Nhì sinh sống.
Việc đầu tiên mà Công ty Cổ phần Sâm Pusilung triển khai đó là trồng rừng. Một tổ công tác được thành lập với nhiệm vụ đo đạc tọa độ, khoanh vùng bảo vệ và lên phương án trồng rừng. Sau 3 năm, diện tích rừng trồng mới ở Pa Vệ Sủ đạt hơn 300ha cây óc chó. Phần diện tích rừng chưa trồng được khoanh nuôi, giữ rừng tái sinh.
Đứng trên độ cao gần 3.000m, trỏ tay chỉ khoảnh đồi có màu trầm đục nổi lên giữa một dải xanh rì phủ kín đường biên dài hàng chục km, từ cột mốc 42 lên cột mốc 48, là một vệt loang lổ hệt như một miếng vá khác màu được một thợ may vụng về vá víu lại chỗ rách trên chiếc áo vốn toàn màu xanh. “Chỗ đó là vạt rừng bị cháy vào mùa khô năm ngoái. Một nhóm đồng bào vào rừng đi lấy mật, đốt bùi nhùi đuổi ong rồi thành cháy rừng”, ông Hưng xót xa.
Cây sâm 1 năm tuổi của Pusilung. Ảnh: Kiên Trung.
Mục đích xin trồng rừng của ông Hưng vốn dĩ xuất phát từ nguồn cơn như thế. Với những khu vực rừng trồng thuộc dự án trồng rừng tái sinh, ở độ cao từ 1.400m đến trên 2.000m phù hợp với đặc điểm sinh trưởng của cây sâm bản địa, Pusilung xây dựng 3 phân khu, với tổng diện tích sâm đang được trồng lên tới 30ha, đang là vườn sâm lớn nhất ở Lai Châu.
Trước khi tới vườn, tôi băn khoăn chưa hiểu, trồng dược liệu dưới tán rừng như thế nào, liệu có phải cuốc lớp đất về mặt rừng rồi sau đó vùi những củ sâm xuống bên dưới, để chúng tự vươn lên như thể những củ sâm rừng tự nhiên vẫn tồn tại một cách ngẫu nhiên từ trước tới giờ, và có gây tác động gì tới rừng hay không? Nhưng, khi được tận mắt nhìn cách thức trồng sâm dưới tán rừng, những băn khoăn của tôi đã được giải đáp.
Tại phân khu số 1, anh Ngô Mạnh Kính (SN 1983) - trưởng vườn đang phụ trách chăm sóc 3ha sâm. Đây là những cây sâm đầu tiên được chuyển giao từ Viện Khoa học Lâm nghiệp Việt Nam, được TS Phạm Quang Tuyển hỗ trợ vườn kỹ thuật chăm sóc trồng dưới tán rừng, có tuổi đời 6 năm tuổi của Pusilung.
Vườn sâm dưới tán rừng trên độ cao 1.600m. Ảnh: Kiên Trung.
Dưới tán rừng đang bắt đầu khép tán, vườn sâm là những luống đất mùn tơi xốp có bề rộng 1,2m, dài khoảng 10m, mỗi luống đang được trồng ủ với số lượng vài trăm cây/luống. Để khắc phục tình trạng đất dốc cần có một phương án phù hợp.
Đích thân Ngô Tân Hưng mày mò, tìm hiểu rồi về Hưng Yên đặt hàng một cơ sở chế biến hạt nhựa sản xuất vách ngăn hình lưới mắt cáo. Các luống đất được quây bằng lớp vách ngăn này, xung quanh đóng cọc để níu giữ, bên trong là một lớp lưới nhựa dày để giữ đất, thoải theo triền dốc. Những khu vườn nhân tạo theo cách thức này không những không tác động tới môi trường rừng, ngược lại gia cố, giữ đất cho cây rừng.
Đất trồng sâm là giá thể được ủ trộn bằng lá cây cỏ băm nhỏ, ủ cho hoai mục kết hợp với các phụ phẩm nông nghiệp, gồm vỏ trấu, cám gạo, bột đậu tương trộn với đất đồi được phơi khô, nghiền tơi…, tổng thể tới 15 loại trộn lẫn.
Một vòi nước được dẫn về từ trên đỉnh núi. Tại mỗi vườn đều có một chiếc ao nhân tạo, bên dưới bọc vải địa kỹ thuật giữ nước. Hằng ngày, công nhân trực tiếp mang vòi phun tưới từng luống sâm. Nước tưới sâm cũng đồng thời tưới luôn cây rừng, đó là lý do khiến cánh rừng có dược liệu trồng xen bên dưới, sau 5 năm đã vượt lớn phổng phao, thân cây to đều gần một người ôm. Tính đa giá trị của mô hình trồng dược liệu dưới tán rừng đã tạo nên hệ sinh thái có tác động giữ rừng, giúp rừng phát triển.
Chùm quả sâm chín đỏ dịp cuối năm sẽ được thu hoạch để ươm dưỡng tạo cây giống cho mùa mới.
Vườm ươm sâm của Pusilung. Ảnh: Kiên Trung.
Người làm nông nghiệp, đất trồng và nước tưới là những yếu tố tiên quyết tạo nên sức khỏe cho cây trồng, đó là những nguyên liệu vô cùng quý giá. Sự chuẩn bị cho kế hoạch phát triển vườn sâm lớn nhất Tây Bắc được chuẩn bị bài bản, công phu. Một nhóm công nhân chuyên phụ trách phân xưởng chế biến phân, giá thể; nhóm phụ trách xây dựng vườn trồng; nhóm chăm sóc cây; một phân xưởng ươm giống do anh Nguyễn Minh Giang phụ trách. Dịp cuối năm, khi những chùm quả sâm bắt đầu chín đỏ, anh Giang sẽ đảm nhiệm việc thu hoạch hạt, ươm dưỡng và gieo hạt tạo cây sâm giống… Đây cũng là cách thức gây giống để nhân rộng cây sâm Lai Châu.
Từ vườn sâm đầu tiên được trồng dưới tán rừng, Pusilung đã phát triển thành 4 vườn sâm với diện tích 30ha trong kế hoạch 150ha trồng sâm. Những cây sâm sau thời gian được trồng, chăm sóc từ phân khu số 1 sẽ được tách chuyển về trồng trong nhà màng để đảm bảo chế độ dinh dưỡng, thuận tiện cho việc chăm sóc. Một khu vực trồng sâm bán hoang dã vừa lấy giống, vừa phục vụ nghiên cứu.
“Mỗi một năm, số lượng hạt sâm thu hoạch được lên khoảng vài trăm ngàn hạt, gieo ủ tỷ lệ thành công lên tới 80%, sau đó chăm sóc cây giống đến 1 năm tuổi rồi tách trồng. Sâm Lai Châu đạt tỷ lệ theo yêu cầu từ năm thứ 5 trở đi”, ông Hưng lý giải.
Kỹ sư nông nghiệp của Công ty Cổ phần Sâm Pusilung kiểm tra định kỳ sức khỏe cây trồng.
Được thành lập từ năm 2019, Công ty Cổ phần Sâm Pusilung là một trong những đơn vị tiên phong trong việc phát triển vùng trồng sâm Lai Châu - loại dược liệu quý hiếm đã được đưa vào Danh lục đỏ cây thuốc Việt Nam năm 2007. Để đảm bảo vùng trồng, đơn vị lập dự án khai thác và bảo tồn sâm Lai Châu tại đỉnh núi Pusilung, được UBND tỉnh Lai Châu giao 550ha rừng trồng kết hợp trồng cây dược liệu, thời hạn 50 năm.
Từ những cây giống sâm Lai Châu đầu tiên có tuổi đời đến 45 năm tuổi, qua gần 5 năm đặt nền móng đầu tiên cho việc nhân giống cây sâm bố mẹ, vừa xây dựng vùng trồng sâm vừa bảo tồn thiên nhiên, thật tự hào khi thương hiệu Sâm Pusilung đã và đang đến gần với quý khách hàng, những người thật sự mong muốn được sử dụng sản phẩm chất lượng với nguồn gốc rõ ràng.
Từ những cây sâm quý được chăm sóc cẩn thận với quy trình nghiêm ngặt tại độ cao từ 1.500m so với mặt nước biển, qua quá trình nghiên cứu và kiểm định chất lượng, Pusilung đã sản xuất các sản phẩm từ sâm như rượu sâm, trà sâm, mật ong sâm.
Ngoài ra, công ty vẫn thực hiện cung cấp cây sâm tươi, sâm sấy khô từ các cây sâm có độ tuổi khác nhau. Sâm Pusilung đang góp phần bảo tồn cây sâm Lai Châu, với khát vọng đưa sâm Lai Châu trên hành trình vươn tầm quốc tế.
Sau khi tham dự hội nghị “Định hướng phát triển sâm Việt Nam” do Bộ trưởng Bộ NN-PTNT Lê Minh Hoan chủ trì vào giữa tháng 8/2024, ông Ngô Tân Hưng - Phó Chủ tịch Hiệp hội Sâm Lai Châu càng thêm đau đáu về quyết tâm xây dựng thương hiệu Sâm Việt Nam phát triển lên thành ngành hàng mới đa giá trị, vừa bảo tồn, phát triển cây dược liệu quý hiếm, đặc hữu, vừa để người dân cả nước được tiếp cận sản phẩm quý hiếm, tốt cho sức khỏe… chứ không phải chỉ dành cho những người giàu. Khi đã nâng lên thành ngành hàng, nó sẽ là cây kinh tế, làm giàu cho những vùng đất khó!
Đường đi cho sâm Việt Nam
Sâm Lai Châu (Panax vietnamensis var. fuscidiscus) được phát hiện từ năm 2013, dựa vào phân loại của WFO. Sâm Việt Nam được chia làm: PanaxPanax vietnamensis var. vietnamensis (sâm Ngọc Linh), Panax vietnamensis var. fuscidiscus (sâm Lai Châu) và Panax vietnamensis var. langbianensis (sâm Langbian).
Dịp cuối năm là thời điểm sâm ngủ đông.
Những khay ươm cây giống sẽ được tách trồng sau 1 năm tuổi.
Tất cả bộ phận của cây sâm Lai Châu đều có thể dùng làm thuốc. Thân rễ thường dùng làm thuốc bổ, cầm máu, tăng cường sinh lực, chống trầm cảm. Lá, nụ hoa dùng làm trà uống có tác dụng kích thích tiêu hóa, an thần. Sâm Lai Châu có vị ngọt, hơi đắng, tính ôn, có tác dụng gần giống với tác dụng của nhân sâm.
Hiện Lai Châu đã xây dựng Đề án phát triển Sâm Lai Châu trên địa bàn tỉnh giai đoạn 2024 - 2030, định hướng đến năm 2045, trong đó đặt mục tiêu xây dựng, phát triển thương hiệu Sâm Lai Châu đến năm 2030 sẽ mở rộng diện tích trồng sâm đạt khoảng 3.000ha, sản lượng khoảng 30 tấn/năm; đến năm 2035, trở thành ngành hàng mang thương hiệu quốc gia, có giá trị xuất khẩu cao. Cây sâm Lai Châu thành một trong những cây chủ lực giá trị cao gắn với quá trình phát triển kinh tế, xóa nghèo cho người dân, nhất là người dân vùng cao, vùng sâu tại những nơi có điều kiện phát triển sâm dưới tán rừng.
Trải qua 10 năm nghiên cứu, bảo tồn và phát triển sâm Lai Châu kể từ khi phát hiện và công bố lần đầu tiên ở Việt Nam vào năm 2013, đến nay việc phát triển cây sâm Lai Châu đã đạt được nhiều thành tựu. Lai Châu xác định 30.000ha diện tích đất, rừng phù hợp, trong đó 17.000ha rất phù hợp với đặc tính sinh trưởng, phát triển của cây sâm Lai Châu; đã có trên 75ha trồng tập trung và một số diện tích trồng phân tán dưới tán rừng của trên 20 tổ chức, trên 220 hộ gia đình, cá nhân.
Vành đai biên giới thuộc địa phận huyện Mường Tè (tỉnh Lai Châu) đã phủ kín màu xanh. Ảnh: Kiên Trung.
Để cây sâm có chỗ đứng bền vững, thời gian qua, tỉnh Lai Châu đã ban hành nhiều chính sách bảo tồn và phát triển cây dược liệu, trong đó có sâm Lai Châu; ban hành và chuyển giao các quy trình kỹ thuật trồng trọt. Từ Nghị quyết số 17 về phát triển sâm Lai Châu giai đoạn 2024 - 2030, định hướng đến năm 2035 do Tỉnh ủy Lai Châu ban hành, Hiệp hội Sâm Lai Châu tham mưu UBND tỉnh Kế hoạch thực hiện Nghị quyết số 17-NQ/TU ngày 19/5/2024 của Ban Chấp hành Đảng bộ tỉnh và chính sách đặc thù phục vụ phát triển sâm Lai Châu.
Bộ NN-PTNT cũng đã giao Viện Khoa học Lâm nghiệp Việt Nam triển khai đề tài “Nghiên cứu phục tráng và phát triển nguồn gen cây sâm Lai Châu (Panax vietnamnensis var. Fuscidiscus) vùng Tây Bắc". Đề tài được thực hiện từ năm 2022 - 2024 do TS Phạm Quang Tuyến (Viện Nghiên cứu Lâm sinh, Viện Khoa học Lâm nghiệp Việt Nam) làm chủ nhiệm. Đến nay, đề tài đã gặt hái được một số kết quả khả quan, mở ra triển vọng lớn trong việc phát triển kinh tế từ cây sâm Lai Châu.
Theo ông Hưng, với những giá trị hiện hữu; định hướng chính sách, quy hoạch vùng trồng đã có, nhưng khó khăn là thương hiệu Sâm Lai Châu còn yếu, thị trường tiêu thụ còn chưa định hình rõ, các kênh tiêu thụ nhỏ lẻ, chưa chuyên nghiệp, thiếu tính pháp lý.
Với đặc thù về độ cao, khí hậu..., Mường Tè, Phong Thổ, Tam Đường, Sìn Hồ là 4 huyện đang được phát triển trồng cây sâm bản địa.
Hiệp hội Sâm Lai Châu kỳ vọng sẽ bảo tồn, phát triển để đưa thương hiệu Sâm Việt Nam ra ngoài lãnh thổ.
Giữa tháng 8/2024, tham dự hội nghị “Định hướng phát triển sâm Việt Nam” do Bộ trưởng Bộ NN-PTNT Lê Minh Hoan chủ trì, ông Ngô Tân Hưng thay mặt Hiệp hội Sâm Lai Châu thay kiến nghị Bộ NN-PTNT tháo gỡ vướng mắc về nguồn gốc cấp mã số vườn trồng theo Nghị định 06 và Nghị định 84 để có cơ sở cho các chủ thể có nhu cầu đề xuất cấp mã số cơ sở nuôi trồng sâm Lai Châu, sớm có giải pháp để cấp mã số cơ sở trồng sâm cho các vườn sâm của một số công ty, hộ dân trước đây đã thu gom từ tự nhiên về bảo tồn, ươm trồng từ nhiều năm trước đây nhưng chưa phù hợp thời điểm khai thác, thu gom theo Nghị định 06 và Nghị định 84; đề nghị công nhận các nguồn giống hợp lệ trên cơ sở cây giống sâm Lai Châu có từ các kết quả của đề tài nghiên cứu khoa học đã thành công trên địa bàn tỉnh.
“Cây sâm Lai Châu vẫn chưa có tên trong danh mục dược điển. Những người trồng sâm kiến nghị liên Bộ Y tế, NN-PTNT, KHCN bổ sung sâm Lai Châu vào Dược điển 6 sẽ được điều chỉnh sửa đổi, bổ sung vào năm 2025 để có cơ sở gắn thương hiệu với cấp phép các sản phẩm chế biến sâu cho sâm Lai Châu. Bên cạnh đó, cần có các đề tài nghiên cứu chuyên sâu về sâm Lai Châu về công dụng, liều dùng; các thành phần Saponin trong sâm, các kết cấu hoạt tính hóa học trong sâm... làm cơ sở bổ sung vào Dược điển 6. Lúc đó mới có cơ sở cấp phép đa dạng các sản phẩm chế biến sâu, có thị trường mới bao tiêu cho các hộ trồng sâm được”, ông Hưng kiến nghị.
Cây sâm lai Châu được xác định là cây dược liệu quý, có giá trị to lớn về mặt kinh tế, y học; được phát hiện vào năm 2013 và trở thành loài đặc hữu của tỉnh. Sâm Lai Châu phân bố trong tự nhiên tại các huyện Tam Đường, Phong Thổ, Sìn Hồ, Mường Tè, phù hợp với điều kiện tự nhiên, khí hậu, đất đai rất khắt khe, cây phân bố hẹp trên những dãy núi cao dưới tán rừng có tầng thảm mục tự nhiên dày, phân bố tập trung chủ yếu ở độ cao từ 1.600 - 2.300m so với mặt nước biển, là cây ưa ẩm, khí hậu mát quanh năm và lạnh về mùa đông.
