‘Di sản vàng’ bên bờ biển xanh: [Bài 3] Bài chòi tỏa hồn quê

Từ thuở ông cha...

Bảy năm trước, nghệ thuật bài chòi Trung bộ Việt Nam được UNESCO ghi danh vào danh sách di sản văn hóa phi vật thể nhân loại. Hàng trăm năm trước đó, những lời ca dân dã đã làm say đắm lòng người ở vùng đất phía nam Quảng Ngãi, trong đó có làng Gò Cỏ hẻo lánh bên bờ biển xanh. Những bậc cao niên kể chuyện về sự ra đời làn điệu bài chòi khá thú vị.

Thuở trước, thú rừng thường rời núi xuống ruộng đồng hay gò đồi phá hoại lúa và hoa màu của người dân quê nhọc công chăm bón. Dân làng dựng những chiếc chòi cao để tránh thú dữ và bảo vệ mùa màng. Đêm đến, trai tráng và thôn nữ rời nhà rồi leo lên chòi cao canh chừng muông thú gây hại thành quả gieo trồng. Khi phát hiện thú rừng, họ liền hô to rồi gõ mõ tre xua đuổi chúng về chốn non cao. Đêm tịch liêu, nỗi buồn xâm chiếm cõi lòng những người trẻ trung, căng tràn sức sống như thân cây rạo rực đâm chồi giữa ngày xuân tươi thắm.

Những câu hò, điệu lý lướt bay trên cỏ cây làm vơi đi nỗi buồn trong đêm thanh vắng. Rồi lời ca tâm tình giữa hai căn chòi được kết nối qua phương tiện truyền âm khá hiện đại thời bấy giờ. Họ dùng ống tre rỗng bịt một đầu bằng da ếch phơi khô, ở giữa miếng da đục lỗ nhỏ rồi xỏ sợi tơ tằm gắn với ống tre gắn da ếch phía chòi bên kia. Khi người này hát, người kia áp ống vào tai để nghe những ca từ giản dị thấm đẫm nghĩa tình.

Khúc hát chân quê bày tỏ nỗi lòng thầm kín: "Thân em như cái giường lèo (giường uốn lượn làm bằng tre)/Thân anh như chiếu rách chèo queo xó hè/Cầu trời cho gió thổi lên/Cho manh chiếu rách nằm trên giường lèo..." làm lay động tâm hồn, se duyên đôi lứa.

"Bài chòi từ đời ông bà xa xưa truyền lại đến giờ. Không chỉ riêng tôi mà rất nhiều người yêu thích bài chòi. Lúc nhỏ tôi nghe các cô chú hát miết nên thuộc lời và được người lớn bày vẽ cách hát. Chúng tôi biểu diễn tại những dịp lễ, tết, phục vụ nhu cầu của khách du lịch... và bày cho con cháu để lưu truyền cho thế hệ mai sau", anh Nguyễn Hải Phi (thành viên đội hát bài chòi, Trưởng ban Công tác Mặt trận tổ dân phố Long Thạnh 2, phường Phổ Thạnh, thị xã Đức Phổ, tỉnh Quảng Ngãi) cho biết.  

Bài chòi làm say đắm bao người khi có tiếng đàn, nhịp phách phụ họa, nâng lời ca bay bổng giữa chốn quê. Xóm làng dần đông đúc, nhiều người thường tụ họp để hát và nghe bài chòi sau những giờ lao động vất vả. Dân ca bài chòi ngày càng phong phú và hấp dẫn với sự đóng góp của những "nghệ sỹ chân quê" tài hoa. Họ ứng tác trước đám đông với lời ca mượt mà bày tỏ nỗi niềm, hát về khung cảnh yên bình nơi làng quê, ngợi ca những bậc tiền nhân có công mở mang xóm làng...

Loại hình nghệ thuật dân gian này càng thu hút dân chúng với hội đánh bài chòi vào dịp Tết, lễ hội khi nhiều người "rủ nhau đi đánh bài chòi/để cho con khóc tới lòi rún ra". Trên bãi đất trống là những căn chòi nhỏ thơm hương rơm vừa gặt từ đồng làng. Sau hồi trống chầu, âm thanh của nhiều loại nhạc cụ ngân vang phụ họa dẫn dắt vào cuộc vui chơi. Tiếng cười nói rộn ràng lẫn trong giọng hát của anh, chị hiệu (người hô thai) cùng tiếng mõ giục giã dân làng tụ tập chơi hội.

Cạnh chòi, trẻ thơ tung tăng khoe áo mới, nam thanh nữ tú buông lời tán tỉnh và đong đưa ánh mắt trao tình. Lời ca chợt ngừng khi hồi mõ tre kéo dài báo hiệu có người thắng trong cuộc chơi với nụ cười rạng rỡ trên gương mặt sạm đen vì nắng gió. Người thắng hân hoan nhận thưởng với lời hát chúc mừng của anh, chị hiệu hòa cùng tràng vỗ tay vang dậy, khích lệ tinh thần người chơi. Mọi người tiếp tục mua thẻ bài và cuộc chơi kéo dài đến tận đêm khuya.

Hội bài chòi ở nhiều nơi trên dải đất miền Trung có anh, chị hiệu (người hô thai) là người ở độ tuổi trưởng thành. Nhưng ở làng Gò Cỏ thì có cả đội với người lớn và trẻ em cùng nhau ca hát. Em nhỏ ngân nga những câu hát vui tươi: ""Uơ... uơ... chín chòi lẳng lặng mà nghe đây!/Tay tôi rút xả là cái ông ầm/Hay đi sụp hầm là anh tứ cẳng/Một dề trăng trắng là chị bạch huê/Ăn cận nằm kề là anh chín gối/Ba chìm bảy nổi là chị sáu ghe/Lập bạn lập bè là anh ngủ dụm... Hay bươi hay mổ là anh ba gà/Có ngạnh có ngà là anh tứ tượng...".

Người chơi chăm chú lắng nghe rồi gõ mõ báo hiệu khi nghe hô đến thẻ bài mình đang nắm trong tay. Đôi khi, anh - chị hiệu là người nữ và nữ giả nam với màn trình diễn đối đáp vô cùng sinh động: "Nếu em là gái chưa chồng/Cho anh kề cận má hồng một phen - Hỡi anh! Em thưa lại rằng/Em đã là gái có chồng một con - Gái một con trông mòn con mắt/Thuốc đã ngon thì nửa điếu càng ngon - Bởi em duyên phận má hồng/Anh đừng trêu ghẹo kẻo chồng em ghen...".

"Chúng tôi hát những bài hồi trước truyền lại và sáng tác bài mới cho phù hợp với bây giờ. Khi phát động xây dựng nông thôn mới, vận động bà con tham gia làm du lịch cộng đồng hay kêu gọi con em sinh sống ở phương xa trở về chung tay xây dựng quê hương thì tôi đều sáng tác rồi đưa cho các thành viên trong đội biểu diễn...", bà Huỳnh Thị Thương cho biết.

Mượt mà bên sóng

Ngày thơ bé, bà Bùi Thị Vân được mẹ ru ngủ bằng làn điệu bài chòi, in sâu vào ký ức tuổi thơ với những câu hát ngọt ngào, tha thiết yêu thương. Thời thiếu nữ, bà được các cô, chú du kích truyền dạy những lời ca thấm đẫm tình yêu quê hương đất nước. Bà cùng người làng nhiều lần tham gia hội thi hát bài chòi do huyện Đức Phổ (giờ là thị xã Đức Phổ) tổ chức ngày quê hương còn chìm trong khói lửa chiến tranh. Lời ca ấm áp, khích lệ lòng người, thúc giục thanh niên anh dũng đứng lên cầm súng giải phóng quê hương.

"Tiếng kèn kêu gọi, cả nước lặng nghe tiếng nói Bác Hồ/Đi lên bảo vệ nước nhà/Vì nền độc lập, tự do ta không lùi/Nghe tiếng nói như lời ca Tổ quốc/Giục lòng ta mau cất bước lên đường/Đã làm con của quê hương/ Ngồi nhìn đất nước đau thương sao đành?... Anh ơi giặc Mỹ xâm lăng/Non sông quằn quại cách ngăn đôi miền/Còn gì cao đẹp thiêng liên/Bằng bao lớp trẻ thanh niên lên đường..." - "Hát tới đó là thanh niên đứng dậy giơ tay rồi bước lên ghi tên, ký vào sổ tòng quân chứ không phải gọi tên trên Đài truyền thanh rồi tới từng nhà vận động như bây giờ đâu", bà Vân nhớ lại.

Bà Huỳnh Thị Thương góp chuyện: "Bài chòi không chỉ khiến mọi người hăng hái mà còn làm mình bớt sợ. Khi lính Mỹ đi càn thì tôi và bà con chui trốn trong hầm, khe khẽ hát bài chòi. Lúc nghe bước chân và tiếng xì xồ đến gần thì im lặng. Giờ gần ngủ tôi vẫn hát, ghiền vậy đó! Vừa hát vừa dạy cho các cháu nhỏ...".

Nhiều bậc cao niên trong làng nhớ về những năm sau giải phóng quê hương. Tầm tháng 9 âm lịch đến cuối tháng Chạp, nhiều người tụ họp luyện tập bài chòi để biểu diễn văn nghệ mừng năm mới. Làng xóm rộn ràng, lời ca ngân vang thu hút người dân đến xem trong đêm lạnh. Sang năm mới, mọi người dâng nén hương thơm lên bàn thờ gia tiên, sang thăm hỏi bà con láng giềng rồi cùng nhau dựng sân khấu để biểu diễn văn nghệ trên bãi biển lộng gió. Trai tráng khiêng những tấm phản gỗ dày bước trên con đường gập ghềnh, gương mặt rạng ngời niềm vui. Người lớn tuổi hồ hởi hạ cây xanh rồi dựng cột trên cát vàng.

Phụ nữ cắt lá dừa, chặt nhánh ngâu xanh mướt tô điểm sàn diễn lộng lẫy cho trẻ thơ trầm trồ khen ngợi. Đêm xuân, những chiếc đèn dầu treo trên cột quanh sân khấu tỏa ánh sáng vàng xua đi tăm tối. Rặng dương liễu vi vu như lời tự tình với gió từ khơi xa thổi vào bờ. Điệu bài chòi ngân nga hòa cùng sóng rì rầm vỗ vào bờ cát. Bao người hướng mắt về sân khấu đắm say cùng lời ca lẫn trong tiếng nhạc. Những câu hát với lối đối đáp dí dỏm khiến cho khán giả cười ngả nghiêng, vỗ tay cổ vũ. "Hồi đó chúng tôi diễn đến 3 đêm liền, dân làng và người ở nơi khác đến xem rất đông. Nhiều người mong đến tối để ôm chiếu trải ra bãi biển ngồi xem, vui lắm. Tiền bà con ủng hộ trả cho chủ dàn nhạc, còn ít nhiều lo chuyện xóm làng chứ chúng tôi không lấy công gì cả...", bà Vân hồi tưởng.

Bao đời, làn điệu bài chòi vẫn ngân nga giữa ngôi làng in dấu nghìn năm bên sóng biển rì rào. Lời ca dân dã xua tan giận hờn, gắn kết tình người và làm vui lòng khách lãng du. (còn nữa)...

Hơn 40 năm đắm say bài chòi, bà Bùi Thị Sen được cử giữ chức Chủ tịch Hội bài chòi, hát hố làng Gò Cỏ với 23 thành viên, chuyên biểu diễn vào dịp lễ, Tết hay sự kiện quan trọng ở địa phương, phục vụ du khách tham quan, tìm hiểu văn hóa Sa Huỳnh và văn hóa Chăm Pa.

"Hội có 3 thành viên nam, còn lại là phụ nữ và trẻ em, cả cụ bà 94 tuổi vẫn tham gia. Ở đây có rất nhiều người biết hát bài chòi nhưng họ ngại vô hội vì bận cộng việc làm ăn. Cháu nội tôi mười tuổi cũng vô hội và thường tham gia biểu diễn. Chúng tôi mong muốn giữ gìn và giới thiệu làn điệu bài chòi với du khách gần xa. Tiền bồi dưỡng chẳng đáng là bao nhưng mọi người vui lắm...", bà Sen tâm sự.