Thiếu nước ngọt và phù sa, ĐBSCL sẽ ra sao?

Kết quả sau những chuyến khảo sát thực địa gần đây cùng với những số liệu từ các Viện nghiên cứu biến đổi khí hậu (BĐKH) được các nhà khoa học, chuyên gia chia sẻ cho thấy, ĐBSCL đang đứng trước tác động kép bởi BĐKH cùng với các dự án phát triển hệ thống đập thủy điện trên dòng sông Mekong. Người dân ĐBSCL bắt đầu hứng chịu những thiệt hại trực tiếp, ảnh hưởng đến SX nông nghiệp và đời sống dân sinh. Từ đó cho thấy sự cần thiết các bên liên quan phải xem xét lại tính cân bằng giữa lợi ích kinh tế và giá trị môi trường bền vững trong khai thác dòng Mekong.

Công trình đập Ba Lai ngăn mặn, giữ ngọt khi ĐBSCL thiếu nước vào mùa khô.

Theo PGS.TS Lê Anh Tuấn, Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu BĐKH (Đại học Cần Thơ), quanh lưu vực sông Mekong có 60 triệu người sinh cư. Dòng Mekong chảy qua 6 quốc gia, với sự đa dạng sắc thái văn hóa và đời sống SX của nhiều dân tộc khác nhau, trong đó có 85% dân nghèo sống ven sông, rạch, ao hồ, đầm lầy…, và cá là nguồn dinh dưỡng chủ yếu, gạo là thức ăn chính trong bữa ăn hằng ngày của họ.

Đặc biệt sông Mekong còn là lưu vực rộng lớn có hệ sinh thái đa dạng, độc đáo bậc nhất trên thế giới. Riêng ĐBSCL với hơn 18 triệu dân sinh cư là vùng SX nông nghiệp trọng điểm của Việt Nam, chiếm 53% sản lượng lúa gạo, 80% sản lượng thủy sản và 75% sản lượng trái cây xuất khẩu. Tuy nhiên sự trù phú và sinh cư của hàng triệu người dân vùng ĐBSCL đang bị đe dọa, thách thức nghiêm trọng về an ninh nguồn nước từ dòng sông mẹ Mekong.

Dự báo mối lo ngại không còn xa trước những dự án xây dựng đập thủy điện khổng lồ và dày đặc trên vùng thượng nguồn, tuy một số dự án chưa đưa vào vận hành nhưng đã thấy rõ 2 thách thức lớn đe dọa: Nguồn nước và lượng phù sa đổ về vùng hạ lưu suy giảm đáng kể. Tất cả khiến ĐBSCL, vùng đất cuối cùng thường được dòng Mekong tưới tắm nay bắt đầu thay đổi theo hướng tiêu cực.

“Diện tích canh tác lúa có thể bị thu hẹp do xâm nhập mặn lấn sâu vào đất liền. Suốt 90 năm qua, từ năm 1926 đến những năm gần đây, lũ trên sông Mekong giảm dần. Theo số liệu từ Ủy hội Sông Mê Kông (MRC) thì vào năm 1994, dòng sông cung cấp lượng phù sa 160 triệu tấn/năm ra cửa biển nhưng đến năm 2014 chỉ còn lại 75 triệu tấn, tức là giảm gần 2/3. Cùng với những tác động sạt lở vùng ven biển do giảm sút phù sa, các hoạt động kinh tế- xã hội và việc khai thác cát gây ra thì tính ra bình quân ĐBSCL mất khoảng 500 ha đất/năm”, PGS.TS Tuấn dẫn chứng.

Mặt khác, trong những năm trở lại đây ĐBSCL được các chuyên gia đánh giá ngày càng trở nên mong manh và dễ tổn thương trước các tác động từ hiệu ứng thời tiết cực đoan gây ra bởi BĐKH. Sự thay đổi mạnh mẽ chế độ mưa hàng năm, gia tăng triều cường vùng cửa sông và ven biển, cùng với gia tăng nhiệt độ đã mau chóng tạo ra sự thiếu hụt nguồn nước mặt, sụt giảm lượng nước ngầm và tăng diện tích “mặn hóa” do xâm nhập mặn.

Trong bối cảnh các nước thượng nguồn tiếp tục xúc tiến xây đập thủy điện và diễn biến thời tiết bất thường, nguy cơ khan hiếm nguồn nước mặt và sụt giảm trữ lượng nước ngầm ở ĐBSCL đã đến hồi báo động: Nguồn nước suy giảm cả về số lượng, chất lượng; Mất phù sa dinh dưỡng đe dọa mất nguồn cá; Đa dạng sinh học bị đe dọa nghiêm trọng, nhiều loài động-thực vật có thể mất đi; Khả năng xảy ra di dân do xáo trộn đời sống SX và sinh cư trong vùng là rất lớn.

Lúc đó tình hình sẽ ra sao? Các chuyên gia cảnh báo, một kịch bản xấu nhất trong tương lai là sụt lún làm tan rã vùng đồng bằng rộng lớn nhất Việt Nam là khó tránh khỏi. Vì vậy nhiều ý kiến tham luận của cộng đồng, báo chí, nhà khoa học yêu cầu các quốc gia trong lưu vực có trách nhiệm chia sẻ lợi ích hài hòa, phát huy tiềm năng tối ưu và các giải pháp giảm thiểu thiệt hại do tác động từ các dự án khai thác nguồn lợi từ sông Mekong - Một lưu vực rộng lớn với tài nguyên trù phú và những nền văn hóa đa dạng, chứa đựng nhiều tiềm năng lớn cho sự thịnh vượng chung của hàng chục triệu người dân.