Báu vật rừng sâm ba kích tím trên dãy Trường Sơn

Tại rừng này, chính quyền thực hiện nhân giống cung cấp cho người dân trồng để phát triển kinh tế.

Rừng phòng hộ Đắk Mi sâm ba kích tím đang phát triển.

Cuối tháng 8/2019, lòng thủy điện Đắk Mi 4 (huyện Phước Sơn, Quảng Nam) mực nước giảm xuống khiến nhiều khu vực ven bờ trơ đáy. Từ chân đập nhà máy thuộc ngã ba Làng Hồi, xã Phước Xuân, cán bộ kiểm lâm dùng thuyền đi trên lòng hồ khoảng 1 giờ đưa chúng tôi đến trạm chốt chặn của Ban quản lý rừng phòng hộ Đắk Mi. Trạm được thành lập ở ven lòng hồ thủy điện, với 4 kiểm lâm tục trực ngày đêm tuần tra quản lý bảo vệ rừng ba kích.

Hết đường thủy, chúng tôi tiếp tục được kiểm lâm dẫn đường cuốc bộ leo núi khoảng 30 phút. Trên đường đi dưới tán rừng nguyên sinh, đoàn bắt gặp vô số cây ba kích vươn mình leo, quấn quanh thân cây dài hàng chục mét với màu lá xanh biếc. Để tận mắt mục sở thị củ ba kích, hai cán bộ kiểm lâm dùng dao đào lên một gốc lên có bộ rễ chùm dài khoảng 50 cm bám sâu vào lòng đất. Đoạn củ lớn nhất bằng ngón tay, có màu vàng nhạt, bề ngoài củ sần sùi.

“Chúng tôi không thể kiểm đếm hết số cây sâm ba kích mọc trong rừng, vì nó trải rộng trên nhiều diện tích. Quá trình đi tuần tra kiểm soát, chúng tôi chỉ ghi nhớ khu vực có sâm ba kích mọc nhiều, khu vực mọc ít”, anh Huỳnh Đức Vũ, cán bộ Ban quản lý rừng phòng hộ Đăk Mi nói và cho rằng ba kích mọc và phát triển dưới tán rừng. Cây ba kích cây leo quấn lên thân, cành cây; củ nằm dưới đất sinh trưởng phát triển.

Củ ba kích nằm trong đất, cây leo lên cây.

Anh Vũ kể, năm 2017 một thành viên của tổ bảo vệ rừng phát hiện quần thể cây ba kích tím tự nhiên dưới tán rừng. Sau đó, người này trình báo cho cơ quan chức năng, khi nhận tin báo ai cũng nghĩ là nói dối nên không tin đây là sự thật. Tuy nhiên khi tiến hành kiểm tra, kiểm lâm xác định cây ba kích phân bố trên diện tích hơn 1.000 ha trong rừng phòng hộ và đưa một số mẫu đi kiểm tra thì cho kết quả chất lượng tốt.

“Ngày trước tổ làm nhiệm vụ tuần tra, kiểm soát trên lòng hồ, bảo vệ rừng phòng hộ, nhưng từ khi rừng sâm ba kích tím được phát hiện thì tổ có thêm một nhiệm vụ nặng nề hơn, đó là bảo vệ rừng sâm tự nhiên này. Rừng sâm được bảo vệ nghiêm ngặt, các cán bộ túc trực ngày đêm để ngăn không cho người lạ vào rừng đào bới củ sâm, anh Vũ nói.

Việc tồn tại rừng ba kích là tài sản quý giá, mở ra cơ hội để người dân bản địa phát triển kinh tế. Do đó, tháng 6/2018, chính quyền Phước Sơn đầu tư 300 triệu đồng xây dựng ngôi nhà làm chốt bảo vệ cho cán bộ kiểm lâm thuộc Ban quản lý rừng phòng hộ Đắk Mi ở. Tại đây có bốn người ngày đêm canh giữ rừng ba kích và bảo vệ khai thác gỗ trái phép. Ngoài ra, kiểm lâm, chính quyền huyện Phước Sơn giao khoán cho người dân quản lý và bảo vệ ngiêm ngặt khu rừng này.

Kiểm lâm và cán bộ bảo vệ rừng kiểm tra một cây ba kích.

“Mỗi ngày, chúng tôi chia ra người đi thuyền quanh lòng hồ, người đi vào rừng để tuần tra bảo vệ. Trên các lối đi vào rừng đều bố trí người để kiểm soát ra vào rừng ngăn chặn nạn đào trộm loài dược liệu này”, ông Nguyễn Văn Tình, Giám đốc Ban quản lý rừng phòng hộ Đăk Mi nói và thông tin ba kích tím giá bán ngoài thị trường 400-500 đồng mỗi kg. Kiểm lâm mà quản lý lỏng lẻo sẽ bị đào trộm, do đó phải kiểm tra thường xuyên, khi phát hiện người lạ vào rừng thì tiến hành ngăn chặn ngay từ đầu.

Theo ông Tình, ngoài việc bảo vệ, Ban quản lý rừng phòng hộ Đăk Mi đang bảo tồn nhân giống ba kích. Những cây con được đưa về khu vực gần trạm chốt chặn bảo vệ rừng rồi tiến hành rào lưới sắt loại B40 để trồng. Cách làm này với mục bảo tồn và cung cấp giống cho người dân trồng dưới tán rừng tự nhiên phát triển vùng dược liệu kết hợp bảo vệ rừng.

Ông Tình thông tin, cây sâm ba kích thuộc loại dây leo có thể nhân giống bằng thân, dây bám vào những cây nhỏ nên không ảnh hưởng đến sự phát triển của hệ sinh thái rừng. “Chúng tôi đang thuê một đơn vị tư vấn đề lập đề án bảo vệ và bảo tồn loại dược liệu này. Mục đích hướng đến giữ rừng ba kích, đồng thời cung cấp nguồn giống cho người dân trồng”, ông Tình cho hay và chia sẻ khi người dân trồng trong rừng thì sẽ bảo vệ tài sản của mình, cách làm này sẽ bảo vệ rừng được tốt. Loại sâm ba kích nếu mở rộng diện tích trồng thì 4-5 năm thu hoạch sẽ mang lại giá trị kinh tế cao cho bà con, qua đó góp phần phát triển kinh kế.

Một củ ba kích dài nửa mét, to bằng ngón tay ở trong rừng.

Ông Nguyễn Quảng, Phó Chủ tịch UBND huyện Phước Sơn cho biết, rừng ba kích phát hiện từ lâu nhưng chính quyền không muốn công bố. Theo ông Quảng, bởi khi biết thông tin mà chưa bảo vệ nghiêm ngặt thì người ta vào đào trộm.

“Chúng tôi đang bảo tồn khu rừng này và đã có một vườn ươm để nhân giống cung cấp cho người dân trồng”, lãnh đạo huyện Phước Sơn nói và cho hay đã lập đề án quy hoạch rừng sâm ba kích với diện tích gần 9.000ha ở rừng phòng hộ Đăk Mi để bảo tồn, nhân giống, cấp phát cho người dân trồng, bên cạnh đó phát triển du lịch. Cách làm này giúp người dân bảo vệ rừng bền vững, đồng thời bà con trồng để thoát nghèo.

Ông Lê Trí Thanh, Phó chủ tịch UBND tỉnh Quảng Nam đánh giá, cho đến lúc này đây là vườn ba kích tự nhiên lớn nhất của địa phương được phát hiện. Qua kiểm tra trong rừng phòng hộ Đắk Mi cho thấy cây ba kích tím thích nghi với thảm thực vật.

“Nhiệm vụ bước đầu chúng tôi phải bảo vệ nghiêm ngặt vườn ba kích này và khoanh định, xác lập thành khu bảo tồn gen gốc ba kích đặc hữu của Quảng Nam. Việc này được giao Ban quản lý rừng phòng hộ Đắk Mi trực tiếp quản lý, nghiên cứu trồng bổ sung”, ông nói và cho hay sẽ tiến hành sản xuất giống để mở rộng vùng trồng tại các khu rừng đặc dụng, phòng hộ có điều kiện tương tự trên địa bàn tỉnh.

Một chùm lá cây ba kích.

Theo lãnh đạo tỉnh Quảng Nam, giống sản xuất được cấp về cho các đội tuần tra bảo vệ rừng chuyên trách để trồng tại khu vực mình được giao nhiêm vụ. Giống cũng được cấp cho cộng đồng thôn được giao khoán quản lý bảo vệ rừng cộng đồng, để người dân tự tổ chức trồng và quản lý.