Giữ lửa then giữa rừng Việt Bắc

Người Tày bản Tinh (xã Yên Hân, huyện Chợ Mới, tỉnh Bắc Kạn) tự hào bởi lời then, tính tẩu của họ đã được truyền nối từ thế hệ này qua thế hệ khác, vượt ngọn đèo Bình Văn hùng vĩ, hoà quyện trong ngút ngàn của dãy núi Thắm Làng trùng điệp.

Mới được thành lập hơn một năm nhưng CLB hát then bản Tinh đã thu hút trên 30 người tham gia. Ông Ma Văn Vịnh - Chủ nhiệm CLB cho biết, kể từ khi hát then không còn bị coi là mê tín dị đoan mà được công nhận như một môn nghệ thuật dân gian độc đáo cần gìn giữ, phát huy như một di quý của dân tộc thì những người tâm huyết với hát then ở bản đã tập hợp nhau lại lập nên CLB này.

Vốn là thầy giáo vừa dạy học, vừa làm công tác quản lý nên ông Vịnh được các nghệ nhân, thành viên CLB tín nhiệm giao cho trọng trách “ông chủ nhiệm”. Ông chủ nhiệm có nhiệm vụ cùng các nghệ nhân sưu tầm những bài then cổ, những vật dụng được sử dụng trong các nghi lễ then và tuyên truyền, tập hợp những người trong bản yêu then, đến với then. Ông Vịnh không biết hát then vì gia đình không phải “dòng then” và không có khiếu nên đến giờ cũng chỉ thuộc đôi ba làn điệu. Nhưng ông lại có sự say mê đặc biệt với cây đàn tính tẩu và những thanh âm kỳ diệu của nó. Sự say mê, đắm đuối ấy của ông thể hiện qua giọng kể say sưa về huyền thoại tính tẩu với những vần thơ ông ngâm nga ngợi ca cây đàn - linh hồn của các làn điệu hát then. Tiếng đàn ngân nga, dìu dặt, đưa tâm hồn cả người già, người trẻ, con gái, con trai vào trạng thái bồng bềnh, chơi vơi, mơ màng, huyền ảo. Khi đàn đã cất lên thì không mắt nào nhắm nổi, không tai nào có thể làm ngơ:

"Dây vải hay dây tơ! Tiếng đàn tính lọt vào tai vào ruột/ Tiếng vang lên ngọn núi cao cao vút/ Vượn trố mắt nhìn trượt chân ngã, quên con/ Chim trong tổ bay ra ngơ ngác/ Ve đậu trên cành hoa im tiếng/ Trai gái đi, hát cười vang bỗng dừng/ Bảo nhau im lặng, bảo nhau nghe/ Có bùa chăng! Dây tính hỡi say mê/ Mười hai vía trong người tôi tỉnh dậy!"

Với vai trò chủ nhiệm CLB hát then bản Tinh, ông Vịnh là người có công gìn giữ nhiều bài then Tày cổ. Hiện nay, kho tư liệu Then của ông đã có hơn 100 bài. Trong đó có những bài quý hiếm của lễ Lẩu then (lễ cấp sắc của nhà then), then Đệ cộ. Ông đã sưu tầm được 36 kiểu hát then, một số bài có thể hát theo nhiều kiểu. Ông Vịnh còn là một nghệ nhân làm đàn nổi tiếng. Trong hai năm gần đây, ông đã làm trên 200 cây đàn tính, sản phẩm làm ra không đủ bán.

Lão nghệ nhân Nguyễn Văn Quyền (84 tuổi) được coi là thầy then (bậc 4) có chức sắc cao nhất ở bản Tinh. Theo ông Quyền, xuất xứ nguồn gốc của then là từ tín ngưỡng của đồng bào về một thế giới thần bí, nơi đó có những nhân vật và sức mạnh diệu kỳ như: Bụt, Giàng, Then. Chỉ có Bà Then, Ông Then mới có đủ bản lĩnh và khả năng đến được thế giới đó. Khi các Bà Then, Ông Then này dâng lên Mường Trời những sản vật của con người thì họ hát. Chính lời bài hát then, hoà trong nhịp đàn tính dìu dặt, cùng tiếng xóc lúc khoan nhịp, lúc dồn dập sẽ đưa Bà Then, Ông Then đến với Mường Trời để cầu xin các vị thần linh cứu giúp con người.

Hát then, đàn tính không chỉ phục vụ đời sống tâm linh mà còn là nhu cầu văn hoá tinh thần của dân bản. Ông Quyền đặc biệt đề cao làn điệu lẩu then (then cấp sắc). Đó là loại hình hát then độc đáo nhất của then cổ, là nghi lễ truyền nghề, duy trì nghệ thuật hát then từ đời này đến đời khác. Lẩu then (lẩu pụt) là nghi lễ tín ngưỡng được nhà then tổ chức mang lễ vật đến Ngọc Hoàng theo thông lễ hàng năm hoặc xin thăng chức. Đây là loại hình then tổng hợp mang đầy đủ các yếu tố thơ, ca, múa, nhạc và trang trí. Quá trình làm lễ đi tiến cống diễn ra trong khoảng 5000 câu thơ, đó là trường ca mang đậm chất trữ tình, thần thoại và chứa đầy sự tích dân gian.

Người bản Tinh thường nhắc nhau “đàn tính 3 năm, kéo nhị 3 ngày” (nghe một lần kéo nhị thì chỉ nhớ 3 ngày còn nghe một lần đàn tính thì nhớ đến 3 năm); "Ké quá tàng nghìn tiểng lượt then. Mừa lườn táng piến pền báo ón..." (trạm dịch là: Già qua đường nghe tiếng lượn, then. Về nhà như biến thành trai trẻ...". Với sự tôn vinh đó, nghệ nhân Ma Văn Tạch (72 tuổi) say xưa rằng, then vĩ đại lắm, có tác dụng lớn lao như một cán bộ chính trị điều hoà đời sống tinh thần của nhân dân. Vậy nên, những người làm Then được dân bản tin yêu và trân trọng lắm.