Lên vùng cao nghe câu hát người Tày

Co Xàu xưa là chợ huyện to nhất, đẹp nhất vùng miền đông của tỉnh Cao Bằng. Đây là nơi thông thương gạo, muối, vải vóc với các huyện Hạ Lang lên, Trà Lĩnh xuống, Quảng Nguyên sang. Phích nước, vỏ chăn con công, nước hoa Bà đầm xòe... từ Trịnh Tây (Trung Quốc) đến.

Hai chữ Co Xàu, theo dân gian từ co mạy xau mà ra. Cây Xau Xau như báo chí ngày nay hay nói đó. Các mẹ các chị vẫn lấy lá xau xau mang về giã lấy nước. Một thứ nước có màu đen nhánh thơm dịu đem gạo nếp vào ngâm. Nửa ngày sau mang lên bếp đồ xôi.

Thứ xôi đen nhức mà tôi đã có lần nói ở bài khác. Xôi đen trở thành một món ăn đặc sản không ở đâu có. Lại nghe một ông đồ già nói rằng Co Xàu từ Cổ Lâu mà ra. Tức ngôi nhà cổ. Nghĩa là vùng đất này có chủ từ rất lâu đời. Giải thích thế nào cũng có lý. Hậu sinh chỉ biết nghe vậy.

Chợ nằm rải ra bên chân Phja Phủ. Phja Phủ là một quả núi thấp nhỏ, hoàn toàn độc lập, tròn đều như chiếc bát úp. Phja Phủ đứng chân trên một dải đất tương đối bằng. Từ đỉnh núi này có thể phóng tầm mắt bao quát cả một vùng sơn địa. Trên vách đá phía Tây, người xưa đã khắc lên một bài thơ. Bài thơ nói đây là núi võ. Nơi sản sinh những anh hùng hảo hán chống bọn giặc cướp của, giết người, ức hiếp phụ nữ. Ngày nay, bài thơ đó chưa bị mưa nắng làm mờ. Chữ vẫn còn rõ nét. 

Người Tày Nùng định cư ở Co Xàu từ lâu lắm rồi. Nghĩa là từ ngày có các bà Giả Cung, Giả Ke nấu cháo bột báng bằng niêu đất, kê bên bờ núi. Ngày nay vẫn còn dấu vết, chưa mất hẳn. Đi tới dâu cũng gặp những mảnh sành, những vết khói đen, bám lên bờ vách đá. Thậm chí bọn trẻ trâu còn lượm được lưỡi rìu bằng đá mài. Quả cân bằng đồng. Đồng tiền bằng vỏ ốc. Trẻ con và quê hương, chơi với nhau không chán bao giờ.

Những dãy phố thẳng hàng, vuông vắn như bàn cờ. Có thể nói phố cổ Co Xàu mang dáng dấp đô thị thời Xuân Thu Chiến Quốc. Những ngôi nhà xây nhà bằng đá hộc. Đá kết dính với nhau bằng vôi tôi trộn với đất đồi Kéo Lồm. Quê tôi ngày đó làm gì có xi măng cốt thép như bây giờ. Thế mà nhà cửa vẫn được xây cất bề thế, kiên cố và khá đẹp mắt. Nhà một gian, hai ba gian, hình ống, kế tiếp nhau.

Nhà nọ sát nách nhà kia, xếp thành hàng thành lối. Nhà nào cũng lắp những cánh cửa bằng gỗ nghiến, dày hàng thuốn. Thực chất, đó là những tấm phản chân mộc, không chắp ghép, không chạm khắc, không đẽo đục, không gọt bào. Phản đã lên nước màu thời gian như xi đánh giày, đen bóng. Lớp nọ đè lên lớp kia, dày hàng ly. Mỗi khi có người nhà ra đóng mở, chúng nó kêu kột kạt, một cách đĩnh đạc, trầm hùng.

Thị trấn dù nhỏ, vẫn được cổ nhân phân chia rành rẽ thành phố Háng Vài (Hàng Trâu); phố Háng Mu (Hàng Lợn); phố Háng Cáy (Hàng Gà) phố Nhả nhùng (Hàng cỏ)... Kẻ đi chợ thong thả vung tay, từ phố nọ sang phố kia cháy chưa hết điếu thuốc coóc woài, là đã hết đất.

Ngày ấy, cứ chiều về, bà con lại quẩy đôi thùng gỗ thông, hoặc thùng tôn, toòng tèng đến làng Hiếu Lễ lấy nước sạch về dùng. Mỏ nước làng Hiếu Lễ bốn mùa trong vắt. Có lẽ đấy là tài sản lớn nhất của làng, mà tôi khoe cùng các bạn.

Từ lòng núi Bo Thang nước chảy như đùn. Nước đến đâu người dân gieo cải xoong tới đó. Cải xoong bồng bềnh tươi tốt trên mặt nước. Cái giống rau giàu hàm lượng sắt, được người Pháp mang về. Cứ ném vung vãi ra, là cải xoong sinh sản tự do.

Ngày nay, nước ăn không còn là vấn đề nan giải nữa. Người Co Xàu đã có nước giếng khoan. Một thứ nước mà những người thành phố quen dùng nước sạch đã phải thốt lên: Đây mới là nước siêu sạch! Bởi vì người ta  không dùng hóa chất tẩy rửa. Nước để lâu ngày trong bồn mà không đóng cặn. Có thể uống trực tiếp mà chẳng hề gì. Đây là một bước ngoặt đáng kể về môi trường nước sạch ở Co Xàu.

Ở cái phố huyện này có khá nhiều người Kinh. Họ sống xen kẽ hòa đồng với người Tày Nùng. Thời bấy giờ, các cụ chạy giặc cướp, giặc đói đến từ Đình Bảng Bắc Ninh, từ Chợ Viềng Nam Định, từ Sáu Kho Hải Phòng. Đất lành chim đậu. Các cụ mua đất dựng nhà, làm quán bán hàng, rồi lấy vợ sinh con. Khi các cô cậu lớn lên, họ lại cưới vợ gả chồng.

Dân tản cư đến đây mang theo nghề buôn muối, buôn gạo, nghề cắt tóc, thợ may, chụp ảnh, nghề làm phở, bún thang thịt chó… Từ già đến trẻ họ đều nói thành thạo tiếng Tày Nùng. Giọng nói Co Xàu đi từ cửa miệng người Kinh nghe khít khao, mặn mòi hơn dân bản địa. Trai gái người Kinh hầu như ai cũng biết tí chút hà lều, sli giang, lượn then. Xem ra, người Kinh thích thú nghe hát dân ca như người Tày Nùng chính gốc.

Từ bao giờ, chợ Co Xàu tuyệt nhiên không có kẻ cắp. Không có người ngửa tay ăn mày. Chỉ có người già cô đơn không nơi nương tựa. Những đứa trẻ mồ côi cơ nhỡ. Vì cái ăn cái mặc, họ đi hát rong. Họ hát rằng :“Mùa rẫy con không về cày. Mùa ruộng con không tới cấy. Nay thành lúa thành ngô. Con đến xin vài hột. Con ăn vào để thành máu. Giúp mọi ông bà nuôi muỗi...” Người cho bơ gạo, củ khoai. Người thì con cá, xâu thịt rừng hun khói. Nhận quà xong, họ dán một mẩu giấy hồng điều, có in hình con trâu lên cánh cửa. Con trâu là biểu tượng gia sản kếch sù của người Tày Nùng. Họ chắp tay cúi mình cảm tạ.

Người ra chợ, không nhất thiết phải mua bán. Trong túi có mấy hào quà. Mẹ tôi hay nói: “Đi chợ khác có tiền. Vung tay khác có bạn”. Đến bây giờ tôi mới hiểu ra. Họ đi chợ là để tiêu buổi tâm tình. Uống với nhau bát rượu gạo. Nhìn thấy mặt nhau là đỡ khát.

Ngày ấy có các thày giáo trẻ người miền xuôi lên Phủ Trùng dạy học. Các thày cô rủ nhau đi chợ chơi như thanh niên làng. Họ xuất hiện ở đâu là người ta liếc trộm. Các thày giáo người Hà Nội đấy. Đẹp trai chưa nào. Cô giáo kia xinh quá. Nhìn thích mắt lắm.

Bất chợt ở cuối chợ, ai đó cất lên câu hát Woàng dzà. Câu hát kể về chàng hoàng tử ngồi trong cỗ xe song mã phấp phới lính hầu. Cỗ song mã chạy roong roong từ đầu chợ đến cuối chợ. Cờ vàng lọng tía bay phấp phới. Bụi tung mù mịt. Dân chợ búa đổ xô dẹp đường cho hoàng tử. Chỉ có A Slao mồ côi mẹ cha từ nhỏ, vẻ mặt nghễnh ngãng, thơ dại. Nàng đứng giữa đường, chặn cả đoàn xe hoàng tử. A Slao muốn ngắm nhìn hai chú ngựa hồng mao, đang tiến về phía mình. Mắt A Slao to đen như nai con. Nhìn mà không biết chớp. Da A Slao trắng hồng, tỏa ra mùi hương hoa bjooc loỏng. Môi A Slao tươi đỏ. Đẹp như trái tim treo dưới mũi. Người A Slao thắt đáy lưng ong.

Hoàng tử đã nhìn thấy A Slao từ xa. Khi tới gần, chàng nhảy phắt xuống xe, thoăn thoắt bước tới, âu yếm nhìn và nhúm cười với A Slao. Cô bé lọ lem không hay có chuyện gì đang xảy ra với mình đây. Nàng đứng ngây ra như ngỗn. Một khắc im ắng trôi qua.

Hai khắc im lặng trôi qua. Bất ngờ chàng hoàng tử dõng dạc tuyên bố trước bàn dân thiên hạ: Từ nay ta không trở về hoàng cung nữa. Chàng cởi hết mũ áo vua ban, cầm lấy mũ nồi, mặc áo chàm cài khuy ngang, chân đi hài cỏ. Chàng chắp tay cúi lạy mọi người, xin cho chàng được rể phố thị Co Xàu.

Các thầy không hiểu gì. Mắt nhìn. Miệng cười. Mặt sáng. Mớ tóc loăn xoăn dựng ngàn dấu hỏi.