Lùm xùm chuyện mua lúa trong mô hình thí điểm Đề án 1 triệu ha

Đứt gãy liên kết

HTX nông nghiệp Tiến Thuận (ấp H2, xã Thạnh An, huyện Vĩnh Thạnh) là đơn vị đầu tiên tại TP Cần Thơ thực hiện thí điểm Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao từ vụ hè thu 2024.

Ngày 8/7/2024, tại hội thảo sơ kết mô hình thí điểm đầu tiên của Đề án, trước sự chứng kiến của lãnh đạo UBND TP Cần Thơ và nhiều đơn vị chuyên môn, Công ty Cổ phần Hoàng Minh Nhật và HTX Tiến Thuận đã ký hợp đồng kinh tế mua bán lúa tươi trong 3 vụ liên tiếp gồm vụ hè thu 2024, thu đông 2024 và đông xuân 2024 - 2025. Tuy nhiên đến nay, khi kết thúc 3 vụ thí điểm, quá trình thực hiện hợp đồng này lại không suôn sẻ như kỳ vọng.

Gần nhất là vụ đông xuân 2024 - 2025, ông Nguyễn Cao Khải - Giám đốc HTX Tiến Thuận cho biết trước thời điểm thu hoạch lúa, ông đã liên hệ với cán bộ phụ trách trực tiếp vùng nguyên liệu của doanh nghiệp để thống nhất thời gian và phương án thu mua nhưng không nhận được phản hồi.

Cũng theo ông Khải, vụ này việc sản xuất theo Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao diễn ra thuận lợi, năng suất đạt từ 8,6 – 9 tấn/ha. Tuy nhiên, lúa sạ từ cuối tháng 11/2024 đến ngày 8/3/2025 mới thu hoạch, trễ khoảng 10 ngày. Việc chậm trễ này khiến lúa quá chín, giá bán cho thương lái theo thị trường là 5.700 đồng/kg (giống lúa OM5451).

Được biết trước đó, trong vụ hè thu 2024, do ảnh hưởng của thời tiết, lúa bị đổ ngã, chất lượng không đạt. Do đó, Công ty Cổ phần Hoàng Minh Nhật thu mua lúa với số lượng hạn chế. Đến vụ thu đông 2024, dù đã liên kết với doanh nghiệp nhưng thời điểm thu hoạch một số thành viên HTX đã bán lúa ra bên ngoài, buộc lòng doanh nghiệp chấp nhận để bà con tự quyết định việc tiêu thụ.

Ông Nguyễn Văn Nhựt - Tổng Giám đốc Công ty Cổ phần Hoàng Minh Nhật cho biết, nguyên nhân sự cố không thu mua lúa cho HTX trong vụ đông xuân 2024 - 2025 đến từ việc cán bộ phụ trách vùng nguyên liệu được giao trao đổi trực tiếp với HTX, nhưng gặp áp lực thu mua quá lớn khiến việc sắp xếp thu mua bị động.

“Công ty có đề nghị cán bộ này nếu không lo được thì vụ này thông báo với HTX để bà con bán lúa ra ngoài. Ngoài ra, vụ đông xuân dồn quá, xử lý công việc không xuể”, ông Nhựt giải thích.

Vị này cũng cho biết trong hai vụ trước đó (hè thu và thu đông năm 2024), một số mẫu gạo từ mô hình thí điểm đầu tiên của TP Cần Thơ không đạt tiêu chuẩn do ảnh hưởng của thời tiết khiến lúa đổ ngã, dẫn đến số lượng thu mua không nhiều.

Với quy mô 50ha trong mô hình thí điểm không phải là trở ngại lớn của doanh nghiệp. Tuy nhiên do sự phối hợp giữa hai bên chưa ổn, một phần đến từ lỗi của cán bộ phụ trách vùng nguyên liệu của doanh nghiệp dẫn đến đứt gãy liên kết trong mô hình.

“Sở NN-PTNT TP Cần Thơ (nay là Sở Nông nghiệp và Môi trường) đã lựa chọn Công ty Hoàng Minh Nhật liên kết trong Đề án. Chúng tôi ủng hộ hết mình, nhưng cũng cần sự phối hợp của HTX để quán xuyến cùng doanh nghiệp. Tôi nghĩ khởi đầu có những cái chưa mang tính ràng buộc, nhưng chúng tôi sẽ ưu tiên cái nào thuận lợi nhất cho bà con để giải quyết, cụ thể là để bà con bán ra ngoài” ông Nguyễn Văn Nhựt nói.

Cần cơ chế giám sát thực hiện hợp đồng

Theo nội dung ký kết giữa Công ty Cổ phần Hoàng Minh Nhật và HTX Tiến Thuận, doanh nghiệp sẽ bao tiêu toàn bộ lượng lúa trong mô hình thí điểm theo Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao.

HTX Tiến Thuận phải đảm bảo lúa tươi được cắt bằng máy gặt đập liên hợp và đạt một số tiêu chuẩn như: Ẩm độ (27 - 29%); tạp chất, lép lửng, chẽn (3%); hạt xanh non (5%); hạt hư (2%); bạc bụng (3%); lúa lẫn (5%); hạt nứt, gãy (5%). Nếu hạt xanh, non tỷ lệ 7:3, hạt hư trên 3%, tạp chất trên 5% trọng lượng, lẫn nếp trên 2% doanh nghiệp sẽ không thu mua.

Khi bắt đầu thu hoạch, hai bên sẽ tiến hành lấy mẫu lúa đại diện để kiểm nghiệm. Nếu lúa đạt tiêu chuẩn dư lượng và có chứng nhận giảm phát thải theo Đề án, giá thu mua đã chốt sẽ được cộng thêm 300 đồng/kg.

Nếu giá cả biến động bất thường, ảnh hưởng đến việc thu mua, hai bên sẽ bàn bạc, thống nhất lại giá và số lượng giao hàng cụ thể.

Trường hợp lúa bị đổ ngã, ngập nước do thời tiết, doanh nghiệp sẽ thỏa thuận lại giá với HTX. Ngoài ra, nếu lúa không đủ tiêu chuẩn quy định, doanh nghiệp được quyền từ chối mua.

Như vậy, hợp đồng đã có những quy định rõ về tiêu chuẩn lúa thu mua, giá cả, phương thức thu mua và trách nhiệm của các bên. Việc doanh nghiệp ngưng thu mua mà không thông báo trước tuy chưa gây ảnh hưởng nhưng khiến HTX rơi vào thế bị động khi tìm kiếm đầu mối tiêu thụ. Đồng thời gây tâm lý e ngại cho bà con nông dân khi tiếp tục tham gia các mô hình liên kết.

Mặt khác, việc HTX không tuân thủ những thỏa thuận đã ký kết trong hợp đồng cũng gây mất tính ổn định của chuỗi cung ứng, khiến doanh nghiệp khó có thể thu mua đúng kế hoạch và mất lòng tin trong hợp tác.

Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao là chủ trương đúng đắn của Chính phủ hướng đến nâng cao giá trị sản phẩm lúa gạo Việt Nam. Tuy nhiên, câu chuyện của HTX Tiến Thuận cho thấy nếu không có chuỗi liên kết bền vững, nông dân vẫn có nguy cơ bị mất đầu ra. Bài toán lớn nhất hiện nay không chỉ nằm ở khâu sản xuất mà còn phải có đầu ra ổn định, xây dựng cơ chế giám sát việc thực hiện hợp đồng giữa doanh nghiệp và HTX cũng là vấn đề cần được tính đến.

Sau 1 năm tham gia liên kết trong mô hình thí điểm, lãnh đạo Công ty Hoàng Minh Nhật đánh giá, để mô hình phát huy hiệu quả, giữa doanh nghiệp và HTX tham gia Đề án cần ngồi lại để phối hợp chặt chẽ hơn, đảm bảo hài hòa quyền lợi các bên.

Về lâu dài, khâu liên kết tiêu thụ lúa trong Đề án cần được thực hiện quyết liệt và đồng bộ hơn. Ngoài giải quyết các vấn đề trong chuỗi lúa gạo, doanh nghiệp phải có cơ sở vật chất, hạ tầng (lò sấy, phương tiện vận chuyển, nhà máy chế biến) để đảm bảo thu mua kịp thời.

Đặc biệt, việc thu mua lúa gạo có tính chất mùa vụ nhưng hầu như hàng năm doanh nghiệp đều bị động về máy móc, thiết bị, nhất là nguồn vốn. Đây cũng là khó khăn chung mà nhiều doanh nghiệp xuất khẩu gạo tại ĐBSCL gặp phải.

Nếu muốn thực hiện tốt Đề án 1 triệu ha lúa, các doanh nghiệp tham gia cần có cơ sở hạ tầng đủ mạnh như: Hệ thống kho chứa, lò sấy để xử lý lúa kịp thời khi thu hoạch; đội ngũ nhân sự có năng lực để điều phối vùng nguyên liệu hiệu quả; nguồn vốn đủ lớn để đảm bảo việc thu mua không bị gián đoạn.

Về phía HTX, cần quản lý chặt chẽ hơn việc thực hiện hợp đồng để tránh tình trạng nông dân tự ý bán lúa ra ngoài, chủ động hơn trong việc phối hợp với doanh nghiệp để đảm bảo thông tin xuyên suốt. Bên cạnh đó, xây dựng kế hoạch dự phòng rủi ro thời vụ, giám sát tốt hơn quy trình canh tác để nâng cao chất lượng sản phẩm.