Nguy cơ mai một vùng cam, quýt Bắc Kạn: [Bài 1] Qua rồi thời hoàng kim

Vang bóng một thời

Từ thành phố Bắc Kạn, sau khoảng 20 phút đi xe, chúng tôi đến xã Quang Thuận (huyện Bạch Thông) - vùng trồng cam, quýt trọng điểm của tỉnh Bắc Kạn. Đây là vùng trồng cây ăn quả có tiếng, dọc tuyến đường quốc lộ đi qua xã, nhiều ngôi nhà xây khang trang bề thế.

Anh Dương Văn Sỹ, thôn Nà Đinh (xã Quang Thuận) gắn bó với cây quýt hơn 20 năm nay, thời kỳ đỉnh cao, sau mỗi vụ thu hoạch quýt anh có thu nhập hàng trăm triệu đồng. Trong câu chuyện với chúng tôi, anh Sỹ nói cách đây chục năm, vào mùa thu hoạch quýt, vùng đất Quang Thuận nhộn nhịp từ mờ sáng đến tối mịt, những đường mòn dẫn vào các vườn quýt xe cộ nối đuôi nhau. Những năm từ 2012 - 2015 giá quýt cao, nhiều hộ thu hàng trăm triệu đồng mỗi vụ, nhờ đó đời sống, bản làng thay đổi từng ngày, nhiều người xây được nhà cửa khang trang.

“Những năm đó quýt bán được 12.000 - 15.000 đồng/kg, một vườn quýt 2ha có thể mang lại thu nhập 100 triệu đồng, sau 1 - 2 vụ nhiều người trong thôn xây được nhà, có của ăn của để. Lúc nhiều nhất gia đình mình có 5ha quýt, sản lượng đạt khoảng 40 tấn, với giá bán trên 10.000 đồng/kg, gia đình có thu nhập tốt, xây được nhà, có tiền nuôi con ăn học”, anh Sỹ cho biết.

Theo anh Sỹ, cách đây tầm chục năm, những vườn quýt ở Quang Thuận sai trĩu quả, có những cây to thu được 3 tạ quả/vụ. Dọc tuyến quốc lộ đi qua xã hoặc men theo những sườn đồi thoai thoải chỗ nào người dân cũng trồng quýt, thời điểm đó có vài trăm gốc quýt là cả gia tài. 

Ông Cao Xuân Lãng cũng là một trong những người trồng quýt có tiếng ở Quang Thuận. Lúc nhiều nhất gia đình ông trồng được hơn 2ha quýt, lúc đó quả quýt được giá, cả nhà tập trung chăm sóc nên năng suất cao, chất lượng quả tốt. Là người trồng quýt lâu năm, ông Lãng nắm khá kỹ kỹ thuật cũng như quy trình trồng và chăm sóc cây quýt.

Nhắc đến vùng quýt Quang Thuận, nhiều người ở Bắc Kạn còn nhớ đến những vườn quýt bạt ngàn, sai trĩu quả của ông Lưu Trấn Thụ (thôn Nà Thoi), ông Lưu Minh Choòng (thôn Boóc Khún), Nguyễn Văn Hùng (thôn Nà Chạp)… Mỗi vụ, những vườn quýt này bán ra thị trường hàng trăm tấn quả, thu về tiền tỷ.

Quýt Quang Thuận khi đó vang danh, mỗi vụ thu hoạch, tư thương từ nhiều nơi đến tìm mua tận vườn. Quả quýt Quang Thuận vươn tới nhiều tỉnh thành trong khu vực, thậm chí đã có những lúc một số siêu thị lớn đến tìm hiểu để nhập hàng về bán.

Cây quýt có mặt ở Quang Thuận từ những năm 1980, lúc đầu chỉ trồng rải rác ở một vài hộ, diện tích ít, sản lượng không nhiều. Từ năm 1990, đặc biệt là sau khi tái lập tỉnh Bắc Kạn (1997), cây cam, quýt được trồng nhiều nhờ công nghệ ghép mắt. Chỉ sau vài năm, diện tích trồng quýt tăng nhanh, thời kỳ đỉnh cao, diện tính trồng cam, quýt của xã đạt khoảng 600ha. Cây cam, quýt vươn lên trở thành cây trồng chủ lực, cho hiệu quả kinh tế cao.

Bây giờ, đi dọc tuyến Quốc lộ 3B qua địa bàn xã, nhiều ngôi nhà xây khang trang phần lớn nhờ nguồn thu từ quả quýt. Quả quýt mang lại đời sống thịnh vượng, góp phần rất lớn đưa Quang Thuận trở thành xã nông thôn mới nâng cao năm 2020.       

Suy giảm diện tích

Sau một thời gian phát triển thịnh vượng, từ năm 2020 đến nay, cây quýt ở Quang Thuận bước vào giai đoạn thoái trào. Nhiều vườn cam, quýt già cỗi bắt đầu chết hàng loạt hoặc suy giảm năng suất, chất lượng nghiêm trọng. Những người tiên phong trồng quýt với diện tích lớn như hộ Dương Văn Sỹ, Lưu Chấn Thụ, Cao Xuân Lãng… cũng bắt đầu phải tìm hướng đi mới.

Trở lại Quang Thuận bây giờ, thủ phủ trồng quýt xưa đã khác trước rất nhiều, một số vùng quýt trở thành rừng trồng cây lâm nghiệp hoặc cây ăn quả khác. Sau nhiều năm, về thăm vườn quýt của anh Dương Văn Sỹ, trước mắt chúng tôi là những cây mỡ đã to bằng cái phích nước, cao hàng chục mét. Trong vườn chỉ còn sót lại một vài gốc quýt lớn đã bị chặt cách đây khá lâu, gốc cây dần mục nát. Gần vườn của anh Sỹ, những đồi quýt khác cũng dần bị thay thế bởi những loại cây có giá trị cao hơn.

Anh Sỹ cho biết từ năm 2020, vườn quýt bắt đầu già cỗi, cây quýt chết dần chết mòn, không thể cữu vãn, những cây chưa chết cũng cho năng suất thấp, quả bé, vỏ không đẹp, chất lượng kém, giá bán thấp.

Theo anh Sỹ, chu kỳ cây quýt từ lúc trồng đến lúc già cỗi khoảng 20 năm, cũng có vườn chăm sóc tốt cho thu hoạch trên 20 năm nhưng rất hiếm. Những năm cuối của chu kỳ, cây quýt cho năng suất thấp, mẫu mã quả không đẹp, tốt nhất là chặt bỏ trồng cây khác. Nếu tiếp tục trồng quýt cũng không được do đất đai đã bạc màu sau nhiều năm độc canh một loại cây trồng.

"Lúc đó, mình tìm hiểu trên mạng thấy nhiều vùng trồng cây có múi ở những tỉnh khác cũng trong tình trạng tương tự nên tìm hướng đi mới. Gia đình cũng bàn bạc, quyết định chặt bỏ toàn bộ vườn quýt già cỗi để trồng cây mỡ, cây quế, bây giờ những loại cây này cũng đã hơn 4 năm tuổi. Thời kỳ cao điểm gia đình có khoảng 5ha quýt, giờ chỉ còn gần 2ha, vườn quýt đang cho thu hoạch do gia đình mới mua đất ở xã lân cận để trồng được vài năm nay. Bây giờ gia đình chủ yếu chăm sóc vườn cây đang có, không mở rộng thêm diện tích", anh Sỹ cho biết.

Cũng là hộ trồng quýt có tiếng ở xã Quang Thuận, khi những cây quýt bước vào giai đoạn già cỗi, vườn của ông Cao Xuân Lãng cũng dần suy giảm. Lúc đầu cây quýt giảm năng suất, sau đó chết dần chết mòn, buộc ông phải trồng các cây khác. Từ hơn 2ha thời điểm trồng nhiều nhất, đến nay, diện tích cây quýt của gia đình ông Lãng chỉ còn 0,5ha.

Tương tự, vườn quýt của ông Lưu Chấn Thụ giờ cũng đã chuyền sang trồng cây ăn quả khác, vườn quýt trĩu quả ngày nào giờ chỉ còn trong ký ức. Ngày trước gia đình ông Thụ có vườn quýt rộng hơn 2ha, giờ chỉ còn 0,4ha.

Ông Lộc Hữu Nhất, Chủ tịch UBND xã Quang Thuận cho biết, so với thời kỳ vàng son nhất của cây cam, quýt, hiện diện tích đã giảm chỉ còn khoảng 200ha, bằng 1/3 so với trước đây. Dự báo, diện tích trồng cam, quýt trên địa bàn xã có thể còn tiếp tục giảm do thiếu quỹ đất, thiếu nhân lực khi lao động trẻ đi làm việc tại các tỉnh khác ngày càng nhiều.

Theo ông Nhất, diện tích cam, quýt giảm nhanh là do nhiều vườn đã trồng cách đây hơn 20 năm đến giai đoạn già cỗi, đất đai đã thoái hóa sau vài chục năm trồng độc canh cây quýt và sử dụng nhiều phân bón hóa học, thuốc bảo vệ thực vật. Tình trạng biến đổi khí hậu, nhiều tháng liên tục nắng nóng kéo dài, không có mưa khiến nhiều vườn quýt bị chết do hạn hán.

“Từ năm 2021 đến nay giá quýt rất thấp, chỉ khoảng 6.000 đồng/kg, riêng năm 2024 cao hơn một chút, trung bình đạt khoảng 8.000 đồng/kg khiến thu nhập từ cây trồng này sụt giảm, nhiều nhà vườn không còn mặn mà chăm sóc, tái đầu tư như trước”, ông Lộc Hữu Nhất, Chủ tịch UBND xã Quang Thuận cho biết.