Khu du lịch Núi Cấm nổi tiếng ở Tịnh Biên.
Nơi đây vốn không phải là phố thị truyền thống từ buổi đầu khai phá, mà thuở ban sơ được xem như chốn “sơn cùng thủy tận” cuối trời Tây Nam đất nước. Có lẽ ít ai ngờ, chốn ấy lại trở thành đô thị sung túc và giàu tiềm năng phát triển trong tương lai.
Nằm trong vùng Thất Sơn, Tịnh Biên hiện nay là địa phương có nhiều núi nhất ở An Giang, với 18 núi trong tổng số 37 núi trên địa bàn tỉnh (trong khi đó hai huyện kế cận là Tri Tôn có 8 núi và Thoại Sơn có 9 núi). Có lẽ, đây cũng là đơn vị hành chính cấp huyện có nhiều núi nhất ở Tây Nam bộ. Ngoài núi Cấm được nhiều người biết đến là ngọn núi cao nhất đồng bằng sông Cửu Long với độ cao 716m, thị xã còn sở hữu nhiều ngọn núi nổi tiếng khác như núi Trà Sư, núi Kéc, núi Dài Năm Giếng, núi Đất, núi Cậu, núi Phú Cường (Tà Béc), núi Bà Đắt, núi Bà Đội Om, núi Voi (Bà Khẹt)… Đặc điểm đó cũng là một trong những lý do khiến Tịnh Biên được khai phá trễ hơn các nơi khác ở phương Nam. Bởi, trong mắt những lưu dân vốn quen thuộc với đồng bằng, vùng đồi núi là một khung cảnh lạ lẫm, bí ẩn, nguy hiểm…
Bên cạnh đó, thiên nhiên quá khắc nghiệt. Mùa nước nổi, mấy hòn núi cứ như cũng nổi lên trơ trọi giữa biển nước mênh mông không thấy bến bờ. Khi những nơi đất thấp đã bị ngập, cư dân chỉ có thể co cụm trên các đồi núi cao ráo, nhưng nơi ấy lại không thuận lợi cho canh tác nông nghiệp. Đến mùa khô, những cánh đồng cỏ dại cằn cỗi trải bạt ngàn dưới chân núi như vô tận, thiếu nước trở thành thực trạng triền miên. Giai thoại dân gian về ngọn núi Bà Đội Om đã phần nào phản ánh tình cảnh này. Câu chuyện đại khái là một người phụ nữ hằng ngày đội cà om trên đầu, lên núi tìm nước suối mang về cho gia đình sử dụng vào mùa khô, về sau hóa đá. Có thể nói, những điều kiện thời tiết của Tịnh Biên ngày xưa quả đúng như câu nói mà dân gian Việt Nam thường ví von: “Chó ăn đá, gà ăn sỏi.”
Đâu chỉ vậy, từ thời mở cõi, vùng biên địa này thường xuyên bị giặc Xiêm sang đánh phá. Năm 1757, vua Chân Lạp là Nặc Tôn cắt vùng đất Tầm Phong Long dâng cho chúa Đàng Trong là Nguyễn Phước Khoát, trong đó có địa bàn An Giang ngày nay. Đến năm 1867, An Giang bị Pháp chiếm. Vậy mà trong 110 năm ấy, An Giang có ba lần bị giặc Xiêm gây chiến, mà Tịnh Biên là chiến trường ác liệt, đó là vào các năm 1771 - 1772, 1883 - 1884, 1842 - 1845. Phải chăng, cái tên Tịnh Biên được ra đời từ ước mơ của tiền nhân về một vùng biên giới bình yên?
Để quy tụ dân cư về sinh sống ở vùng đồi núi hoang vu này, triều vua Tự Đức có những chính sách khuyến khích khẩn hoang, hình thành đồn điền. Đặc biệt, những tù nhân được đưa đến An Giang khai khẩn như một hình thức xử phạt, nhưng nhờ vậy góp phần vào công cuộc sản xuất lúa gạo, đồng thời là thành phần đắc lực khi biên giới có chiến sự. Sau gần hai thập kỷ, số thôn ấp và số dân cư gia tăng rõ rệt, tình hình sản xuất nông nghiệp phát triển hơn, sản lượng lúa cũng nâng cao.
Ngoài ra, một phong trào khẩn hoang khác rất đáng chú ý, đó là trại ruộng của đạo Bửu Sơn Kỳ Hương. Tôn giáo bản địa này ra đời ở An Giang vào năm 1849 do Đoàn Minh Huyên (Đức Phật Thầy Tây An) sáng lập. Năm 1851, ông và các đại đệ tử hướng dẫn tín đồ đến khai hoang dưới chân núi Kéc với mô hình trại ruộng, đó là nơi các tín đồ vừa canh tác, vừa tu hành. Từ đây, hai ngôi làng đã ra đời là Hưng Thới và Xuân Sơn, năm 1890 sáp nhập thành Thới Sơn đến nay.
Ngoài người Việt (Kinh), người Khmer và người Hoa cũng là những chủ thể văn hóa của Tịnh Biên. Người Khmer đã định cư lâu đời ở Tịnh Biên và hiện nay chiếm gần 30% dân số toàn thị xã. Dọc theo những cung đường vòng quanh thị xã, chúng ta sẽ bắt gặp những ngôi chùa Khmer lộng lẫy nối tiếp nhau, góp phần tô điểm cho hương sắc văn hóa vùng Thất Sơn. Bên cạnh đó, nhiều địa danh ở Tịnh Biên bắt nguồn từ tiếng Khmer như hồ Ô Tức Sa, kinh Tha La, núi Tà Béc, doi Bà Khẹt, đường Cà Hom, ấp Mằng Rò… Đặc biệt, người Khmer đã mang đến vùng biên giới An Giang một thực hành văn hóa độc đáo mà không nơi nào có được, đó là hội Đua bò Bảy Núi - Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
Rừng tràm Trà Sư ở Tịnh Biên.
Người Hoa ở Tịnh Biên xưa đa phần thuộc nhóm Triều Châu (Tiều), xen lẫn một số ít thuộc nhóm Khách Gia (Hẹ). Họ cư trú đông đảo ở chợ Nhà Bàn và chợ Tịnh Biên, sống bằng nghề buôn bán nhỏ, ẩm thực, thuốc Bắc… Ngày nay, dù di tích của người Hoa ở Tịnh Biên không còn nhiều, nhưng văn hóa của họ đã để lại những dấu ấn không hề nhỏ trong dòng chảy văn hóa địa phương. Chẳng hạn lễ Thanh minh hằng năm, con đường từ Nhà Bàn vào Tịnh Biên luôn tấp nập những đoàn người tay xách nách mang nào nhang đèn, hoa quả, nào trà bánh, rượu thịt… Khi đó, những sườn núi trở nên tấp nập hẳn, đối lập với khung cảnh cô tịch thường ngày, người chết và kẻ sống dường như hội tụ trong một không gian vừa linh thiêng, huyền ảo, vừa ấm cúng, chân tình.
Năm 1867, người Pháp đến. Dĩ nhiên mục đích của họ là khai thác thuộc địa, tuy vậy để phục vụ cho công việc đó, họ đã xây dựng nhiều công trình có ích lợi cho dân sinh. Đó là điều mà chúng ta không thể phủ nhận. Theo ghi nhận của người Pháp, khi họ đến, vùng Bảy Núi có một số tuyến đường mòn có thể đi xe ngựa như Nhà Bàn - Nhơn Hưng, Nhà Bàn - Tịnh Biên, Nhà Bàn - Vĩnh Trung - Tri Tôn, Tịnh Biên - Ba Chúc… Sau đó, chúng được họ tiếp tục nâng cấp. Trong đó, con lộ huyết mạch Núi Sam - Nhà Bàn được thi công vào năm 1893. Tất cả những tuyến đường này đến nay đều là tuyến đường quan trọng của thị xã Tịnh Biên.
Đặc biệt, Pháp xây dựng một công trình thủy lợi quan trọng trên kênh Vĩnh Tế mà ngày nay hiếm còn ai biết đến, đó là bửng Cây Mít. “Bửng” là từ địa phương, có nghĩa là đập ngăn nước. Cây Mít là địa danh, có người nói là vùng đất có nhiều mít, lại có người cho rằng nói trại từ Cai Mít là ông Cai tên Mít ở trong làng, còn bản đồ do Pháp vẽ năm 1878 ghi địa danh này là “Cai Mich”. Một công trình tương tự cũng được xây dựng trên đoạn kênh Vĩnh Tế qua huyện Giang Thành (tỉnh Kiên Giang), đó là bửng Đầm Chít.
Bửng Cây Mít có tác dụng ngăn nước mặn từ Hà Tiên chảy ngược về vào mùa khô và xả bớt nước sông Cửu Long ra biển Tây vào mùa nước nổi. Ở đây, bửng chắn lại dòng chảy của kênh, bên dưới lắp những cánh cửa có thể chuyển động. Bờ bên kia, họ đào thêm một dòng nước nhỏ hình cung, để ghe xuồng di chuyển qua dòng nước phụ này. Tuy nhiên giờ đây, tất cả chỉ còn là phế tích, với trụ đá lớn đổ vỡ sát mé kênh, và bao thứ gì khác nữa nằm dưới lòng nước, như câu thơ của Bà Huyện Thanh Quan: “Đá vẫn trơ gan cùng tuế nguyệt / Nước còn chau mặt với tang thương”.
Hai trăm năm đi qua, có lẽ không là gì so với chặng đường hàng ngàn năm của đất nước. Song với ngần ấy thời gian, miền cương thổ Tịnh Biên đã trải qua nhiều biến động. Thử vẽ lại bức tranh vùng núi đồi Thất Sơn thời xa xăm, chúng ta thấy vài con đường mòn, dăm nóc nhà thưa thớt, xung quanh là rừng rậm hoang vu, thú dữ có thể xuất hiện bất cứ lúc nào, giặc ngoại xâm thường xuyên lăm le biên giới… Nhìn chung, bao hiểm nguy từ thiên nhiên luôn rình rập trước cánh cửa nhỏ của những căn nhà đơn sơ. Do vậy, người dân đến khai hoang nơi đây, dù dưới sự chỉ đạo của triều đình, tôn giáo, hay tự phát thì đều là công việc đầy khó khăn.
Nhưng trái lại ở đây, con người dễ dàng cảm nhận một nếp sống bình yên, gần gũi với thiên nhiên, có thi vị, thậm chí là thoát tục. Trong tác phẩm "Nam Kỳ phong tục nhơn vật diễn ca" (xuất bản năm 1909), Nguyễn Liên Phong cũng nhận định: “Thất Sơn hòn dọc hòn ngang / Nói sao cho xiết cả ngàn phong cương.” Người ta đến với miền biên giới bằng tinh thần lạc quan, không chỉ tin tưởng vào những huê lợi mà núi rừng có thể cung cấp, mà còn tin tưởng về sự “đổi đời” với cuộc sống mới trong tương lai đầy sung túc. Niềm lạc quan đó giúp con người có thể đối mặt với những chông gai, cạm bẫy, chết chóc…
Có thể thấy, Tịnh Biên là chốn hội tụ của tất cả những gì tích cực lẫn tiêu cực, thiện lẫn ác, đẹp lẫn xấu - “thánh địa” của các tín đồ tôn giáo nhưng “chiến địa” của những tù nhân bị đi đày. Người Việt, Khmer, Hoa, Pháp tìm đến với những mục đích khác nhau, nhưng đều có những vai trò nhất định trong tiến trình lịch sử của xứ sở này. Tất cả trở thành người thiên cổ, nhưng họ đã để lại cho đời sau một Tịnh Biên - vùng biên giới bình yên vững chải ở cuối trời Tây Nam.
Con đường đến thị xã Tịnh Biên là con đường từ Châu Đốc vào Nhà Bàn, dài khoảng 30 cây số, nằm song song với kênh Vĩnh Tế. Song, nó không chỉ là con đường đơn thuần về mặt địa lý, mà còn là con đường lịch sử thăng trầm qua hai thế kỷ. Đó là con đường mà Thoại Ngọc Hầu và đoàn dân binh đào kênh Vĩnh Tế đã đi qua, Đức Phật Thầy Tây An và những tín đồ Bửu Sơn Kỳ Hương đã đi qua, vô số lưu dân từ các tộc người đã đi qua. Đó là con đường đầy trắc trở, gian khó, hiểm nguy… nhưng trên ấy chúng ta cũng dễ dàng bắt gặp sự hào hùng, bền bỉ, bao dung…
