75 năm cần một tượng đài cho triệu người chết đói: Bài 1 - Nơi chết đói nhiều nhất miền Bắc

Đứa con lưu lạc

“Con đi theo bà này về nhà sẽ được cho ăn cơm”. Bố dỗ dành như vậy nhưng tôi cứ bám chặt lấy đùi ông: “Con không thích ăn cơm, con ở đây với thầy bu cơ”. Ông kiên quyết gỡ tay tôi ra, cầm lấy 2 hào người ta đưa rồi bà kia dắt tôi từ chợ Nhổn (Hà Nội) về nhà. Mẹ nuôi đầu tiên tên là Thịnh-một địa chủ. Vì quá bé nên tôi chỉ làm được mỗi việc quét sân nhưng ở một thời gian ngắn thì bị bệnh kiết lị. Sợ chết, mẹ đem tôi cho bà Miên-một địa chủ khác. Uống xong một ấm thuốc của cụ lang trong làng thì tôi khỏi hẳn.

Đã gần 75 năm trôi qua nhưng bà Nguyễn Thị Hòe chưa bao giờ nguôi ngoai ký ức của một ngày lon ton theo bố mẹ từ quê lên Hà Nội lánh đói.

Bà Hòe kể lại chuyện mình bị cho ngoài chợ Nhổn

Tôi biết bà qua bản thông báo tìm người thân mà nhà sử học Đặng Hùng đưa cho: “Tên tôi là Nguyễn Thị Hòe, sinh năm 1939, ở Vân Trì 4, Minh Khai, Từ Liêm, Hà Nội. Cần tìm gia đình thất lạc 1945. Quê quán không nhớ rõ, chỉ nhớ ở Thái Bình hoặc gần đó như Hải Phòng, Nam Định, Ninh Bình…nhà gần chợ Cầu, chợ Đồn (hoặc chợ Cồn) có bán rất nhiều mực tươi, rươi, trước nhà có cái ao to mọc nhiều củ ấu… Bố đẻ làm thợ mộc, mẹ đẻ bán trầu cau. Tôi có 2 người chị tên là Phú và Phí, có cậu em trai tên Tám. Lúc đó tôi tên là Hải. Ông Tuân hàng xóm có con gái là chị Xế. Năm 1945 cả gia đình chạy đói lên đến chợ Nhổn, Hà Nội được người ta xin nuôi rồi từ đó mất liên lạc…Mọi thông tin xin liên lạc với con trai tôi là Sáng, ĐT 0938739999…”.

Trong cửa hàng tạp hóa tại nhà, bà quệt nước mắt mà kể: “Gia đình tôi cũng chẳng phải là quá nghèo, có 4 gian nhà tranh nhưng năm đó chẳng hiểu sao lại đói. Thêm vào đó là khoản vay nặng lãi của một hàng xén trong làng. Lúc đầu, nhà tôi còn được ăn cháo nhưng sau gạo hết, phải chuyển sang ăn cám...Mấy hôm liền ăn cám như thế, một đêm mẹ gọi chúng tôi dậy, bảo đi.

3 em bé bị đói không có quần áo mặc năm đói (Ảnh: Võ An Ninh)

Mẹ bế đứa em trai tôi mới còn lẫm chẫm, hai chị thay phiên nhau gánh quần áo, chăn màn còn bố thì xách chàng, đục. Từ quê đi bộ lên Hà Nội bao nhiêu ngày tôi cũng chẳng nhớ nữa mà chỉ tiếc mãi đôi guốc màu đỏ mẹ mới mua cho, không dám dùng mà vẫn treo ở trên vách nhà vì vội nên đã bỏ quên…”.

Con trai út của bà, anh Vương Duy Sáng bảo đã 20 năm nay mình nhiều lần đi tìm, lúc đầu qua bạn bè, về sau vào cả các UBND xã hay vào làng gặp người cao tuổi để hỏi. Gần đây anh còn đăng trên facebook, in tờ rơi phát hay đến các đài phát thanh, truyền hình ở Thái Bình, Hải Phòng, Nam Định…thông báo mà vẫn chưa có kết quả.
 

Trở lại tâm đói

Địa chí Thái Bình trang 118 ghi: “Nạn đói xảy ra vào cuối năm 1944 khi vụ mùa gần như mất trắng. Dân Thái Bình rơi vào nạn đói kéo dài từ tháng 8, tháng 9 năm Giáp Thân (1944) sang đến những tháng đầu năm Ất Dậu (1945). Trong khi đáng lẽ phải cứu đói khẩn cấp thì chính quyền phát xít Nhật-Pháp ráo riết thực hiện chính sách thu mua thóc tạ thời chiến…Nhiều làng chết đói từ 50-80% dân số. Làng Sơn Thọ (nay là xã Thái Thượng, huyện Thái Thụy) có 1.025 người thì chết đói mất 965 người, làng Thanh Nê (Kiến Xương) có 4.164 người, chết đói 1.854 người…

Người đàn ông bị chết đói mà mắt không thể nhắm được (Ảnh: Võ An Ninh)

Chỉ trong vòng 5 tháng, số người chết đói trong toàn tỉnh lên tới 28 vạn người (khoảng 25% dân số)…”. Xóm làng nay trù phú, nhà tầng, nhà gác khắp nơi. Cảnh no đủ đó khiến cho nhiều người không thể hình dung 75 năm trước xác đói nằm rũ ngoài đường như những tàu lá chuối khô, có người chết rồi mà mồm vẫn còn vương rơm rạ.

Ông Vũ Đức Cả ở thôn Sơn Thọ năm nay đã 87 tuổi nhưng vẫn bật khóc, nghẹn  không nói thành lời khi nhắc về nạn đói 75 năm trước, chỉ lặp đi, lặp lại: “Chết nhiều lắm, nhà tôi mất 5 người thân”.

Còn bà Phạm Thị Thoạn-106 tuổi cùng thôn thì kể về cái xóm Đầm chuyên nghề chài lưới chết rỗng làng, rỗng xóm, cụt nhiều chi họ.

Lúc bắt đầu đói, 1 giỏ cá 10-15 kg đổi được lưng bơ gạo nhưng về sau không ai chịu đổi cho nữa nên dân chài phải ăn cá trừ cơm. Hệ tiêu hóa vốn không quen với việc thiếu lương thực khiến cho bệnh đau bụng hoành hành. Đói lại thêm rét.

Dân hầu hết không có quần áo mà chỉ quấn manh chiếu hay cái áo tơi lá che thân. Không đủ sức để đi biển nhưng nhiều người vẫn cố lê chút hơi tàn ra bãi mò cua ốc, nhai sống rồi gục xuống.

Gia đình ông Nguyễn Văn Táng, Nguyễn Văn Chuyên… hàng xóm của bà Thoạn chết không còn sót một ai. Cả nhà cậu Cúc cũng chết còn mỗi mình ông lết đến xin một bữa ăn.

Bà bảo: “Nhà cháu chỉ có ít cơm độn khoai và hành luộc thôi”. Ông mừng rỡ: “Được thế thì còn gì bằng. Nếu tôi có thể qua được cơn này, nhà chị sống thì tôi Tết, chết thì tôi giỗ”. Sau bữa đó một thời gian ông cũng chết vì đói.

Bà Thoạn bảo chết đói rỗng cả làng

Một buổi sáng bà Thoạn gặp chị Muồn tha thẩn ở bờ ao. Chị vốn đi ở nhưng khi liệu chừng sắp hết gạo thì bị nhà chủ đuổi đi. Lúc bà ngỏ ý với bố mẹ chị muốn mua chị về làm con nuôi để lo cơm nước và trông 3 đứa con cho mình đi chợ thì họ đồng ý luôn mà không tính tiền. Bà bèn nấu một bữa cơm đãi cả nhà chị. Ăn xong, người bố dặn: “Nhà ta rồi cũng không thoát khỏi nạn đói đâu! Khi nào về mà không thấy ai thì con cứ ra bãi tha ma cồn Kiềm mà kiếm. Trước khi chết bố mẹ sẽ cố bò ra đó, chỗ có lắm hố người ta đã bốc mộ rồi lăn xuống. Tìm thấy con cứ việc lấp đất lên chứ sức con yếu như thế này không đào nổi huyệt đâu”. Chị Muồn khẽ “vâng”.

Bố mẹ và 5 anh em chị về sau chết hết. Chị tìm ra cồn như lời dặn nhưng người ta đã lấp đất mất nên không biết xác nằm ở đâu. Xóm Đầm hơn 100 hộ với khoảng 500 nhân khẩu chết cỡ 3/4. Chị may mắn sống về sau còn được mẹ nuôi gả chồng, thọ đến khi đầu bạc.
 

Bắp ngô trên mâm cỗ cúng

Trên mâm cơm giỗ nhà ông Nguyễn Gia Hoạt ở làng Sơn Thọ những ngày này dù nhiều bát, lắm đĩa cũng không thể thiếu một bắp ngô. Bắp ngô là ước ao cuối cùng của em trai ông dặn mẹ trước lúc bị chết đói. Khi bà cầm được bắp ngô từ chợ về thì con đã chết cứng tự lúc nào. Đó là ngày 24/3 âm lịch năm 1945. Bố cùng anh trai ông khiêng đi chôn. Sang đến ngày ¼ âm lịch, anh này đói quá nói với mẹ rằng muốn có một nắm cơm nhưng bà bất lực, đành nhìn con chết trong ngày. Lần này thì bố cùng với ông Hoạt khiêng đi chôn.

Ông Hoạt đang thắp hương cho 2 người anh em chết đói

Ông Phạm Huy Thung ở làng Các Đông gần Sơn Thọ kể năm đó mình đã 24 tuổi có vợ và 1 con. Ruộng đất ít lại chua mặn nên năng suất lúa chỉ khoảng 25 kg/sào. Cả làng không có một địa chủ, một viên gạch nung mà toàn ở nhà đất.

Khá giả nhất có mấy ông trùm (đứng đầu giáo họ) Hành, Cộng, Tho, Quang, cơm cũng phải độn ngô khoai nhưng con không ai chết đói.

Người đàn bà không có quần áo mặc (Ảnh: Võ An Ninh)

Thanh niên đi phu, đi lính gần hết nên ở lại chủ yếu người già, đàn bà và trẻ con. Dân đói hái cả lá dâu mà ăn nhưng Nhật vẫn trưng thu thóc về xay tại nhà ông ký Thưởng rồi chở ra cửa sông Diêm Điền đổ xuống biển.

Nhà các ông Sinh, Dược, Nhi, Kiện, Sính…7-8 người chết hầu như không còn ai. Tỷ lệ tử vong của xóm cỡ 60-70% trong đó dân công giáo chết nhiều hơn dân lương, nhất là giáo họ Tô. Nhà xứ Bích Du khi đó cũng tổ chức phát chẩn nhưng mấy ngày mới có 1 nồi 30 bát cháo, chỉ như muối bỏ bể.

Nhà thờ này năm xưa có hàng trăm người đói nằm chờ chết

Trên đường phố Phủ Lý, Hà Nam hai người con xin được tí cháo về đổ cho bố thì cháo chảy ngược vì hàm ông đã cứng lại (Ảnh: Võ An Ninh)

Khi chú Phạm Huy Tạ chết cùng 3 con, ông Thung và bố phải bỏ vào quang, gánh ra bãi. Do bố vợ là một phú nông nhờ trông ngô ngoài bãi nên gia đình ông mới được mấy bắp mỗi ngày. Một buổi ông bắt quả tang bá hộ Sờ (đã đổi tên, hào lý thời phong kiến) đang lấy trộm, ông này nằn nì: “Anh ơi cho tớ mấy bắp ngô”. Nhà bá hộ về sau chết chỉ còn sót 1 người con gái. Ông ký Nhờ em ông bá hộ đói quá chân không đi nổi nữa mà lồm cồm bò đến năn nỉ: “Trước khi chết xin anh  mấy bắp ngô”. Ông Thung lén bẻ mấy bắp đưa cho nhưng ông này về sau cũng chết đói. Nhiều người chết rục trong ổ rơm không ai biết đến khi thối quá hàng xóm không chôn nổi đành phải cho một mồi lửa đốt luôn cả nhà.

Đón đọc Bài 2: Những chuyến xe chở xác ở chợ Xanh, Ninh Bình