ĐBSCL đã từng trải qua những đợt hạn mặn gay gắt năm 2016 và 2020. Hiện nay, hiện tượng El Nino đang trở lại, gây nguy cơ xâm nhập mặn sâu vào đất liền một lần nữa vào năm 2024. Báo Nông nghiệp Việt Nam đã có cuộc trao đổi với Ths. Nguyễn Hữu Thiện, chuyên gia độc lập về sinh thái ĐBSCL về vấn đề này.
Tác động tới ĐBSCL thế nào?
Thưa ông, gần đây ông có cảnh báo tình trạng khí hậu El Nino đang trở lại và có khả năng gay gắt như 2016 và 2020 đối với ĐBSCL. Xin ông giải thích El Nino là gì và từ đâu ông đưa ra cảnh báo về việc El Nino đang sắp diễn ra?
El Nino và La Nina là hai giai đoạn của chu kỳ khí hậu tự nhiên gọi là chu kỳ ENSO (chu kỳ El Nino giao động phương nam). El Nino trong tiếng Tây Ban Nha là cậu bé, là giai đoạn "nóng" của chu kỳ ENSO; La Nina là cô bé, là giai đoạn lạnh.
Đối với ĐBSCL và các quốc gia nằm trong lưu vực sông Mekong, khi nào có El Nino thì nắng nóng, ít mưa, sông Mekong ít nước, còn khi nào có La Nina thì mưa nhiều, sông Mekong nhiều nước. El Nino và La Nina thường luân phiên nhau theo chu kỳ khoảng 2-7 năm.
Khi nào không có El Nino cũng không có La Nina thì gọi là tình trạng ENSO trung tính. Trong bối cảnh biến đổi khí hậu thì các hiện tượng El Nino và La Nina có thể xuất hiện thường xuyên hơn và cực đoan hơn.
Ths. Nguyễn Hữu Thiện, chuyên gia độc lập về sinh thái ĐBSCL. Ảnh: Lê Hoàng Vũ.
Chúng ta đã trải qua 3 năm liên tiếp với tình trạng La Nina, mưa nhiều nên không có hạn mặn. Việc có 3 năm La Nina liên tiếp như vậy cũng là hiếm. Như là quy luật cân bằng, sau nhiều năm La Nina thì sẽ xuất hiện điều kiện El Nino.
Theo bản tin cập nhật của Cơ quan Dự báo thời tiết khí hậu Hoa Kỳ công bố ngày 13/4/2023, tình trạng La Nina đã chấm dứt hồi tháng 3/2023. Hiện nay, chúng ta đang trong tình trạng ENSO trung tính. Tình trạng này được kỳ vọng sẽ tiếp tục ở bắc bán cầu đến tháng 5, tiếp theo đó có thể xuất hiện El Nino với xác suất 62% khoảng tháng 5 tháng 6 năm 2023. Các mô hình dự báo đều có sự đồng thuận khá cao về kết quả dự báo này.
Thưa ông, nếu dự báo là đúng thì hiện tượng El Nino sắp tới sẽ ảnh hưởng đến ĐBSCL như thế nào?
El Nino thì gần như chắc chắn đang đến nhưng chưa biết mạnh hay yếu. Trong tình huống El Nino mạnh diễn ra thì kịch bản cho ĐBSCL sẽ là mùa mưa sắp tới từ tháng 5 đến tháng 11 hàng năm ở các quốc gia lưu vực sông Mekong và ở tại ĐBSCL sẽ ít. Tùy theo độ mạnh của El Nino thì lượng mưa sẽ giảm tương ứng. Nếu El Nino năm nay cực đoan như hồi mùa mưa năm 2015 thì lượng mưa trong mùa mưa năm 2023 sắp tới sẽ thấp như lượng mưa của năm 2015.
Lượng mưa ít trên lưu vực sông Mekong sẽ dẫn đến mùa lũ năm nay sẽ thấp. Lượng thủy sản tự nhiên của sông Mekong trôi về ĐBSCL sẽ ít vì cá không có nhiều môi trường để sinh sản. Ngoài ra, lượng phù sa bùn cát trôi về ĐBSCL theo mùa lũ cũng sẽ ít.
Từ đó ảnh hưởng lượng nước trong mùa lũ sẽ thấp và ảnh hưởng đến vùng Đồng Tháp Mười và Tứ giác Long Xuyên, nhất là các mô hình canh tác và sinh kế dựa vào mùa lũ như nuôi cá, tôm càng xanh trên đồng ruộng, các loại hình du lịch nông nghiệp mùa lũ. Tiếp theo đó, mùa khô sau Tết 2024, hạn mặn có thể gay gắt ở vùng ven biển ĐBSCL, mặn có thể sẽ lấn sâu vào đất liền.
Xin ông phân tích rõ rủi ro hạn mặn cho các tiểu vùng chính của ĐBSCL và liệu rằng khi có xâm nhập mặn cực đoan thì có thể dùng biện pháp công trình để ngăn mặn hiệu quả không?
Khi nói về rủi ro hạn mặn ĐBSCL cần phải xét 2 vùng riêng biệt là vùng cửa sông Cửu Long và vùng bán đảo Cà Mau vì 2 vùng này rất khác nhau. Vùng cửa sông Cửu Long, do vị trí nằm ở phía cuối của lưu vực Mekong cho nên vùng này chịu ảnh hưởng của biến động lượng nước ở phía thượng nguồn Mekong, trong đó gồm biến đổi khí hậu ở thượng nguồn và sự vận hành của các hồ thủy điện.
Đối với vùng ven biển, mùa khô năm 2023 ở ĐBSCL sắp kết thúc nên rủi ro hạn mặn đã qua. Ảnh: Lê Hoàng Vũ.
Năm nào có El Nino mưa ít thì mùa lũ sông Mekong thấp và sang đến mùa khô dòng sông Mekong yếu. Khi dòng sông Mekong thấp thì các đập thủy điện không đủ độ sâu để chạy turbine phát điện thì phải đóng đập để tích nước cho đủ độ sâu. Đập trên đóng thì đập dưới phải chờ, và đập kế tiếp phải chờ. Nước đi qua một chuỗi đập sẽ rất lâu, khi đó tình hình hạn mặn ĐBSCL sẽ rất gay gắt. Tức là khi xảy ra tình trạng khô hạn thì thủy điện Mekong làm cho tình hình hạn mặn tồi tệ thêm.
Gặp những năm El Nino cực đoan và thủy điện làm cho tồi tệ thêm như thế thì ở ĐBSCL các công trình ngăn mặn ven biển chỉ phát huy tác dụng vào đầu mùa khô. Đến giữa mùa khô thì dù có ngăn mặn từ biển vào, bên trong vẫn không có nước.
Ngược lại, những năm nào có lượng mưa bình thường hay có hiện tượng La Nina mạnh gây mưa nhiều, nước sông Mekong dồi dào, mùa lũ cao thì thủy điện sẽ lấy bớt nước lũ trữ vào hồ và đợi đến mùa khô xả ra phát điện làm gia tăng dòng chảy mùa khô, làm giảm hạn mặn ở ĐBSCL.
Vùng bán đảo Cà Mau ít chịu ảnh hưởng của sông Cửu Long. Lượng nước nơi này chủ yếu là do mưa tại chỗ. Ở vùng này, đất bên dưới là đất mặn, hàng năm có lớp nước mưa phủ lên bề mặt nên được 6 tháng ngọt nhưng khi sang mùa khô thì mặn vì hết nước ngọt.
Tương tự, đối với vùng bán đảo Cà Mau, gặp những năm khô hạn cực đoan, công trình ngăn mặn chỉ phát huy tác dụng vào đầu mùa khô. Đến giữa mùa khô thì dù có ngăn được mặn từ biển vào thì bên trong cũng không có nước và mặn từ dưới đất được đẩy lên vì đất bên dưới vùng này là mặn.
Chủ động né hạn mặn bằng cách điều chỉnh lịch thời vụ
Vậy ĐBSCL nên thích ứng thế nào, thưa ông?
Hiện nay vẫn còn quá sớm để có thể dự báo chắc chắn, nhưng ngành nông nghiệp và bà con nông dân nên bắt đầu quan sát chặt chẽ tình hình để có thể ứng phó kịp thời.
Trước mắt, đối với vùng lũ đầu nguồn như Tứ giác Long Xuyên và Đồng Tháp Mười, việc đầu tư cho mùa vụ canh tác và sinh kế dựa vào mùa lũ sắp tới nên dè dặt. Bà con sống bằng nghề đánh bắt cá tự nhiên năm nay khi đầu tư mua lưới và ngư cụ cũng nên thận trọng.
Hiện nay vẫn còn quá sớm để có thể dự báo chắc chắn, nhưng ngành nông nghiệp và bà con nông dân nên bắt đầu quan sát chặt chẽ tình hình để có thể ứng phó kịp thời hạn mặn trong năm 2024. Ảnh: Hồ Thảo.
Đối với vùng ven biển, mùa khô năm 2023 sắp kết thúc nên rủi ro hạn mặn đã qua. Nhưng mùa khô năm 2024, vùng này có thể có rủi ro hạn mặn gay gắt nếu El Nino cực đoan diễn ra.
Còn nhớ El Nino xảy ra vào mùa mưa 2015 làm cho lượng mưa trong lưu vực Mekong rất ít và mùa lũ 2015 rất thấp. Sang đến mùa khô 2016 thì sông Mekong rất yếu, khi đó thủy điện đã tích nước để phát điện gián đoạn, làm cho tình hình hạn mặn rất gay gắt, đã gây thiệt hại 160 nghìn ha lúa vùng ven biển.
Điều đó chứng tỏ công trình ngăn mặn không có tác dụng nhiều trong những năm hạn mặn cực đoan như thế. Đến mùa mưa 2019, hiện tượng El Nino cực đoan lặp lại một lần nữa, sang mùa khô 2020 hạn mặn lại gay gắt. Nhưng nhờ có kinh nghiệm lần trước, nên năm 2020 các tỉnh ven biển chủ động né vụ nên thiệt hại vào năm đó rất thấp so với năm 2016.
Các công trình thủy lợi ngăn mặn ven biển ở ĐBSCL cần chủ động tích trữ nước ngọt cho sinh hoạt và sản xuất nông nghiệp trong mùa khô 2024. Ảnh: Hồ Thảo.
Theo đó, cách thích ứng tốt nhất trước mắt là chủ động né hạn mặn bằng cách điều chỉnh lịch thời vụ theo kinh nghiệm của các tỉnh ven biển hồi mùa khô 2016. Các cộng đồng ven biển cần chủ động tích trữ nước ngọt cho sinh hoạt trong mùa khô 2024.
Về lâu dài cần thực hiện theo quy hoạch tích hợp ĐBSCL đã được Thủ tướng Chính phủ công bố tháng 6/2022. Theo đó vùng ngọt được lùi vào phía trong còn vùng ngọt - lợ sẽ được trả lại tự nhiên và canh tác theo mùa mặn ngọt chứ không cố chống lại mặn như trước giờ nữa.
Khi thích ứng với mặn ngọt theo mùa như vậy thì chúng ta không còn phải bị ám ảnh về mặn mỗi khi mùa khô đến nữa. Song song đó, vấn đề cấp nước sinh hoạt cho vùng ven biển cần phải được đầu tư thích đáng, đặc biệt là cho tình huống El Nino cực đoan.
Xin cảm ơn ông!
