Ông Lê Văn Hùng, Chủ tịch UBND huyện Như Thanh cho biết ngày 18/4/2013, Bộ trưởng Bộ VH-TT&DL Hoàng Tuấn Anh đã ký Quyết định số 1456/QĐ-BVHTTDL xếp hạng Di tích Lịch sử Quốc gia đối với Lò cao NX3.
Di tích Lò cao kháng chiến Như Xuân (ảnh: Trịnh Đức Minh)
Hiện các cơ quan chức năng tỉnh Thanh Hóa, huyện Như Thanh đang tiến hành sưu tầm những hiện vật, nhân chứng về sự kiện lịch sử này.
Những nhân chứng đầu tiên biết tin đã tìm về, đó là hậu duệ kỹ sư Trịnh Tam Tỉnh và kỹ sư Trịnh Văn Yên...
Có Trịnh Văn Yên là thêm vững dạ
Cuộc kháng chiến chống Pháp thấm thoắt đã trải qua hơn 3 năm, tháng 10/1949, Cục Quân giới cử ông Trịnh Tam Tỉnh làm đặc phái viên tại Khu 4 để xây dựng công xưởng hóa chất SX phục vụ kháng chiến.
Trước khi đi, các ông Trần Đăng Ninh (Trưởng ban Kiểm tra Trung ương Đảng), Trần Đại Nghĩa (Cục trưởng Cục Quân giới) bàn thêm với ông Tỉnh: “Anh vào trong đó hãy bắt tay cùng anh em nghiên cứu ngay việc nấu luyện gang”.
Khoác ba lô trên đường vào Khu 4, ông Trịnh Tam Tỉnh suy nghĩ nung nấu. Gang, thép, hồi đó là thứ nguyên liệu cơ bản, coi như cơm gạo và bánh mì của công nghiệp.
Ông bàn bạc ngày đêm với người em ruột là Trịnh Văn Yên, lúc đó là cán bộ Nha Quân giới, để tìm cho ra phương án. Kiến thức học được từ trường kỹ nghệ của ông Tỉnh chỉ đủ vốn để tiếp xúc với máy móc, ê tô, kìm búa; còn phương pháp lò cao, luyện gang ông chỉ nghe nói đến, chứ hình ảnh cụ thể ông vẫn chưa thấy bao giờ. Có người em trai bên cạnh, ông thêm vững dạ vì tài trí sáng tạo của Trịnh Văn Yên.
Sau khi tốt nghiệp trường Bưởi, Trịnh Văn Yên vừa làm vừa học, sinh sống bằng các hoạt động kỹ nghệ.
Trước năm 1930, ông đã từng bí mật giúp Việt Nam Quốc dân đảng của Nguyễn Thái Học chế tạo mìn và thuốc nổ.
Những năm kháng chiến, Trịnh Văn Yên là một trong những người đứng đầu các công trình nghiên cứu SX các loại vũ khí ở Khu 3 như lựu đạn chày, mìn địa lôi, thủy lôi, súng bazoka 75 ly và các loại hóa chất làm thuốc nổ .
Cùng thời gian này, năm 1948, Sở Khoáng chất kỹ nghệ Trung Bộ đã được giao nhiêm vụ chỉ huy xây dựng một khu thí nghiệm luyện gang chọn địa điểm ở Cát Văn thuộc huyện Thanh Chương, Nghệ An, bên bờ sông Lam. Hàng chục tấn máy móc đã được chở về đây.
Công trình chưa thành công thì Pháp phát hiện, cho máy bay đến ném bom phá hủy, khiến mọi việc dở dang.
Ở Việt Bắc, một nhà chuyên môn khác, anh Phòng được giao nhiệm vụ làm thử một lò cỡ nhỏ ở Đá Cân, nung quặng sắt. Kết quả chỉ ra một số thứ sắt, chứ không ra nổi gang.
Lại nghe nói ở Sở Khoáng chất Khu I cũng xây lò, bỏ quặng vào nung, rất vất vả, nhưng chỉ ra một thứ như là tiết trâu đông, anh em nhìn nhau, tiếc công tiếc của, ức đến phát khóc lên.
Từ năm 1949, lãnh đạo Cục Quân giới nhiều lần gợi ý cho ông Trịnh Tam Tỉnh tiến hành tiếp sự nghiệp luyện gang. Ông Trịnh Tam Tỉnh bàn với Cục trưởng Trần Đại Nghĩa:
- Nhất định là phải làm gang bằng được. Và cách làm duy nhất đúng là phải bằng phương pháp haut fourneau (lò cao). Làm cái này phải cần đến anh em trí thức. Hiện giờ anh em tản cư với gia đình, ở tản mát khắp nơi từ Nam Định, Ninh Bình vào Thanh Hóa. Cái vốn ấy quý lắm. Kẻ địch cũng đang tìm họ, lôi kéo họ.
Cục trưởng Trần Đại Nghĩa đồng tình:
- Được rồi, chúng tôi giao cho các anh nhân cơ hội này tập hợp các nhân tài cho kháng chiến, sau còn dùng vào rất nhiều việc.
Tập hợp các nhà khoa học về một mối
Phải nói thêm rằng, trước cách mạng tháng Tám, ở Đáp Cầu có xây dựng một lò cao cỡ nhỏ, tiến hành thí nghiệm luyện gang và đã ra được mấy trăm tấn gang nhưng chiến tranh tràn đến Đông Dương, phải bỏ.
Chủ nhà máy là nhà tư sản Mai Trung Tâm có mời ông Trịnh Văn Yên tham gia một số công việc về máy móc, kỹ thuật. Ở đó ông Yên còn có dịp đọc một số sách Pháp về phương pháp luyện gang bằng lò cao, nhờ thế mà giờ đây ông hình dung ra những việc phải lo toan: cỡ lò, kích thước lò, sắt thép, gạch chịu lửa, than, quặng, chất trợ dung, các loại thợ…
Ông Trịnh Tam Tỉnh giao cho ông Trịnh Văn Yên công việc mà ngày nay ta gọi là chủ nhiệm đề tài.
Kỹ sư Trịnh Văn Yên đã tìm đến các kỹ sư Đặng Trần Cảnh, Lương Ngọc Khuê, Tống Nguyên Lễ thuộc lớp kỹ sư đầu tiên của nước ta.
Từ phải qua trái: Trịnh Tam Tỉnh, Lê Quang Thiệu (hàng ngồi), Nguyễn Văn Thân, Lương Ngọc Khuê (hàng đứng)
Kỹ sư Đặng Trần Cảnh ngành hóa chất, đã từng làm kỹ thuật ở nhà máy kẽm Quảng Yên, công chức ở Sở Mỏ của Pháp, yêu nước, có kiến thức rộng về điều khiển nhiệt trong lò luyện kim, bị tai nạn mất một cánh tay, nhưng có sức khỏe.
Kỹ sư Tống Nguyên Lễ, một chuyên gia về hóa học, có kinh nghiệm về tổ chức SX, kinh doanh, đã giúp đỡ ông Trịnh Tam Tỉnh nhiều trong thời kỳ làm kinh tài ở Khu 3.
Lương Ngọc Khuê, kỹ sư hóa, đã từng làm chủ nhì ở nhà máy rượu Hải Dương, đã tham gia phụ việc hóa nghiệm ở lò cao Đáp Cầu.
Hôm kỹ sư Trịnh Văn Yên đến gặp kỹ sư Lương Ngọc Khuê tản cư với gia đình ở làng Lác, thuộc huyện Tiên Hưng (cũ), tỉnh Thái Bình, thấy trời đang rét mà ông Khuê vẫn cởi trần lội xuống ao giặt bông. Lúc đó, ông đang tham gia nghiên cứu đề tài xử lý bông thuộc Hội đồng khoa học kỹ thuật của Liên khu 3.
Điều thú vị là vừa nghe ông Trịnh Văn Yên hỏi chuyện về kỹ thuật ở lò cao, ông Lương Ngọc Khuê giở ngay cuốn sổ nhỏ vẫn mang theo dưới đáy vali, ghi chép từ thời cộng tác hóa nghiệm gang ở lò cao Đáp Cầu. Do ham biết một kỹ thuật mới mà ông đã tích lũy được những số liệu rất quý từ trang sách và cả trong thực tiễn liên quan đến công việc luyện gang trong cái thuở ban đầu của nó ở Việt Nam.
Trong vài tháng, hai anh em ông Trịnh Tam Tỉnh và Trịnh Văn Yên đã tập hợp các nhà khoa học về một mối, quây quần ở vùng Chuối, gần cơ quan Công binh xưởng Hóa chất miền Nam. (Còn nữa)
