Tục cạo trọc đầu & chuyện ông giáo "nuôi tóc"

Cạo trọc đầu là tập tục bao đời của người Dao Đỏ ở Bản Là, xã Thái Sơn (Bảo Lâm, Cao Bằng). Tuy vậy, đến nay những đứa trẻ đến trường đã có những mái tóc dài. Ấy là công lao của một thầy giáo cắm bản.

Nơi đàn bà không tóc

Xã Thái Sơn huyện Bảo Lâm, một xã vùng cao đặc biệt khó khăn tỉnh Cao Bằng. Khi tôi đến cũng là lúc cán bộ trẻ Nguyễn Tiến Linh, Phó chủ tịch UBND xã Thái Sơn (theo Chương trình 600 trí thức trẻ làm phó chủ tịch xã nghèo) vừa mới về và có chuyến công tác tại các bản. Trước khi lên đường Linh dặn tôi: Nếu gặp mưa thì anh ở trong đó với bà con dân bản luôn nhé. Con đường mòn này được mọi người gọi là lên đỉnh trời, đường chỉ rộng 50 cm uốn lượn theo sườn núi, đất đá lổn nhổn.

Sau hơn một buổi, chúng tôi đã vượt qua hơn 20 km và dừng lại ở xóm Bản Là. Xóm có 62 hộ với 384 người, trong đó người Mông có 12 hộ, còn lại người Dao Đỏ. Điều tôi ấn tượng khi đặt chân đến đây là những phụ nữ lớn tuổi cả trăm người như một đầu cạo trọc và đội khăn trắng. Tôi thắc mắc thì được biết: Người Dao Đỏ từ bao đời này có phong tục như thế. Trước đây con gái, con trai đều cạo trọc đầu, lông mày hết nhưng giờ chỉ còn những phụ nữ lớn tuổi để đầu trọc. 

Ở Bản Là những phụ nữ 40 tuổi trở lên đầu được cạo trọc phần trước còn phía sau cắt ngắn

Trưởng bản Triệu Dạo Lễ cho biết: Đây là một tập tục của người Dao từ bao đời nay, tuy nhiên nó làm ảnh hướng đến việc giao lưu gặp gỡ mọi người. Mỗi khi đi chợ, hay tham gia các lễ hội chúng tôi thường bị mọi người trêu đỏ mặt đấy. Họ nói, đầu như quả bí, đầu nhà sư… Nhưng giờ tập tục đó đã được bỏ rồi.

Đến thăm bà Đặng Mùi Phẩy (55 tuổi). Bà Phẩy nói về nét văn hoá của dân tộc mình: Ngày trước con gái thì cạo trọc chỉ để một chỏm ở đỉnh đầu. Người Dao cho rằng đó là nơi trú ngụ các hồn vía con người, quan niệm để chỏm tóc như vậy trẻ em sẽ không hay ốm đau. Còn con trai cũng cạo trọc hai bên để một lối từ trán cho ra sau gáy.

Lý giải cho tập tục cạo trọc đầu, bà Phẩy cho hay: Trước đây chấy rận nhiều lắm, để tóc tốt thì chấy rận trú ngụ ngứa không tài nào chịu được. Ngoài ra nếu tóc dài thì khi lên nương bị vướng, đầu không sạch sẽ. Đặc biệt dầu gội không có, nước thiếu thốn nên để tóc dài bẩn lắm.

“Từ khi có tivi, báo, tạp chí… tôi thấy phụ nữ để tóc dài xinh thật. Đặc biệt khi các thầy cô giáo lên đây dạy chữ cô nào, cô nấy đều có những mái tóc dài nhưng không ảnh hưởng gì đến cuộc sống. Trong lúc con gái người Dao đi đầu cũng phải đội khăn kín đầu, đi đâu cũng ái ngại. Và để đầu trọc khi bọn trẻ ra thị trấn, thị xã học hành bị chê cười”, bà Phẩy chia sẻ. 

Trước khi chưa có thầy cô giáo, con gái ở xóm Bản Là được bố mẹ cạo trọc đầu và đội khăn lên đầu

Mặc dù thế trẻ không còn cạo trọc đầu nhưng những phụ nữ lớn tuổi đến bây giờ vẫn để trọc đầu. Tôi hỏi trưởng bản Lễ sao lại vậy? Trưởng bản lý giải: “Những phụ nữ người Dao nay vẫn trọc đầu là do ngày xưa nhổ hết tóc phần trước trán, bây giờ họ muốn để tốt cũng không mọc lên được. Do đó số phụ nữ trên 40 tuổi ở Bản Là đều để đầu trọc lóc vậy đó chứ có ai muốn để trọc vậy đâu”.

Ông giáo “nuôi tóc”

Trong số những thầy cô giáo lên đây "gieo" chữ mà bà con người Dao Đỏ ở xóm Bản Là không quên công ơn một thầy giáo đã có công "nuôi tóc" cho mọi người. Đó là thầy Đinh Văn Yên (40 tuổi quê ở xã Quang Trọng, huyện Thạch An, Cao Bằng). Thầy Yên dạy học ở Trường tiểu học Bản Là hơn 13 năm. Ngoài công việc dạy chữ, thầy có nhiều việc làm thay đổi những luật tục của người dân nơi đây và được mọi người gọi với cái tên “ông giáo nuôi tóc”.

Sau khi ra trường, năm 1999 thầy Yên được phân về Trường tiểu học Bản Là công tác. Hình ảnh đầu tiên mà thầy Yên trăn trở là những em học sinh nữ đầu đều cạo trọc đến lớp. Thầy Yên thắc mắc: Mái tóc là vóc con người tại sao lại cạo trọc? Có thể bỏ tập tục này không? Bao câu hỏi cứ dồn dập được đưa ra và thầy Yên quyết định nuôi tóc cho học sinh.  

Ông giáo “nuôi tóc” trẻ con xóm Bản Là Định Văn Yên đang dạy chữ cho học sinh

Thầy Yên bảo, giờ kể lại cho nhà báo thì dễ nhưng ngày đó không phải là chuyện đơn giản. Người Dao ở đây không biết nói tiếng Kinh và không giao lưu với người bên ngoài. Để thực hiện nuôi tóc cho học sinh thầy bắt đầu học “ngoại ngữ” của người Dao Đỏ. Ngày lên lớp, đêm vào nhà dân học tiếng và sau hơn 1 năm thì vốn “ngoại ngữ” được thầy biết đến, những cuộc chuyện trò bằng tiếng Dao Đỏ đưa thầy Yên gần gũi với bà con.

Tôi hỏi thầy Yên: Thế bằng làm nào mà thầy "nuôi tóc" cho các em được? Thầy lặng lẽ một hồi rồi lên tiếng: Tôi phải đến từng nhà rồi nói chuyện với các bậc làm cha, làm mẹ và khuyên họ đừng cạo tóc trọc cho con gái. Tuy nhiên họ phản đối mạnh mẽ vì đó tập tục bao đời này của họ.

Để mắt thấy tai nghe, cứ mỗi lần đến nhà ai, thầy Yên lại dẫn theo một cô giáo có tóc dài để làm mẫu. Thầy phân tích việc để tóc, gội đầu…

Đặc biệt để các em học sinh tiếp cận được việc để tóc, mỗi lần về quê thầy lui tới các cửa hàng sách mua tạp chí, báo… ở thị trấn tìm cuốn nào có nhiều ảnh người đẹp mà có tóc dài. Sau đó đem ra khoe với học sinh bằng cách dùng kéo cắt những tranh, ảnh ra từng phần để học sinh nhận biết được để tóc dài đẹp hay xấu.

“Có những hình ảnh người mẫu, tôi dùng kéo cắt hết phần tóc để lại cái đầu trọc, sau đó ghép lại. Đặc biệt tôi có khiếu vẽ nên mỗi buổi học thỉnh thoảng lại vẽ hình người lên bảng rồi thêm bớt tóc, lông mày để các em nhận ra được cái xấu, cái đẹp của việc để tóc và lông mày”, thầy Yên tâm sự.