Làng không giấy tờ tùy thân

Những ngôi làng mà chúng tôi giới thiệu trong loạt phóng sự này khá đặc biệt. Phần đông trong số ấy xa lạ với hộ khẩu, chứng minh thư nhân dân, giấy đăng ký kết hôn... Cuộc sống của họ phần lớn dựa vào thiên nhiên, vì thế mà bấp bênh, bộn bề khó khăn.

Không điện, không trường, không trạm y tế! Đó là cuộc sống của hơn 200 hộ dân, ngót 1.000 con người ở thôn Bình Lợi (xã Cư M’lan, huyện Ea Súp, Đắk Lắk).

NGHÈO XƠ XÁC

Từ thị trấn Ea Súp, theo chân người đàn ông người dân tộc Tày tên Nông A Xứng dẫn đường (do Trưởng Công an xã Cao Thanh Phi giới thiệu), “đánh vật” với con đường đất đỏ mịt mù bụi dài gần 30 cây số, mất 2 tiếng đồng hồ tôi mới đến được thôn Bình Lợi nằm trên lưng chừng một quả đồi.

Một góc thôn Bình Lợi

Trước mắt tôi, những căn chòi vách che tạm bợ bằng phên, mái được phủ những miếng bạt chắp vá rách tả tơi, bay phấp phới trong gió. Bên trong, ngoài vài bộ quần áo, chiếc phản gỗ mốc xỉn, vài chiếc bát, nồi nấu cơm nằm lăn lóc, trên vách treo vài chiếc rựa đi rừng…chẳng còn gì.

Khó khăn lắm tôi mới hỏi được đến nhà già làng tên Sùng Nam, bởi đa số cư dân ở đây nói tiếng Kinh bập bẹ, rất khó nghe. Già làng Sùng Nam cho biết: “Làng tao có từ lâu lắm rồi, của người Dao, Mông, Tày từ miền Cao Bằng vào. Lúc đầu chỉ có mấy chục người thôi, nhưng bây giờ đông lắm rồi. Càng đông càng đói thôi. Giờ cái Cty nó đến bảo phải trả đất lại cho nó”.

"Do di cư tự phát nên vào đến nơi, hầu hết bà con không có đất canh tác, chủ yếu làm thuê hoặc thuê đất của người khác để trồng trọt. Bây giờ, rừng ít, thú rừng càng ít hơn, nên chẳng còn mấy ai đi săn nữa, kiếm sống khó lắm. Ở đây nhà nào có 1-2 tạ lúa trong nhà đã được xem là “giàu”. Số lúa này sẽ để cả nhà ăn trong 6 tháng”, anh Xứng nói.

Được biết, ở Bình Lợi hiện có chừng 300 nóc nhà, tất cả đều nằm trong diện nghèo. Trong số này có khoảng hơn 100 hộ mới đến từ khoảng 2 năm nay nên không có gì ngoài căn lều làm chỗ chui ra chui vào. Hằng ngày, họ mưu sinh bằng cách đi thuê đất để canh tác. Cây trồng chủ yếu là lúa và đậu đen.

Gặp người phụ nữ ước chừng 50 tuổi đang phơi đậu đen trước sân, tôi tấp vào hỏi thăm, chị cho biết tên Nông Thị Mà, năm nay 41 tuổi. Vợ chồng chị dắt 3 đứa con từ Cao Bằng vào đây lập nghiệp từ năm 2010. “Gia đình có đất canh tác không?”, tôi hỏi. “Không, phải thuê ruộng mà”. Tôi hỏi: “Có đủ ăn không?”, chị cười bẽn lẽn: “Làm gì mà đủ. 5 miệng ăn mà”.

Bên trong những “căn nhà” ở Bình Lợi

Chị Mà cho biết, nếu may mắn mượn được đất trồng thì đỡ, mỗi tháng cũng kiếm được chừng trăm ngàn. Còn phải thuê thì thu hoạch xong cũng chẳng còn gì. Thuê một khoảnh đất vài sào để trồng lúa (vụ 3 tháng) hết 200 ngàn đồng, thu hoạch xong mới trả. Còn trồng đậu đen (vụ 2 tháng) cũng tốn từ 50 - 70 ngàn đồng/sào đất. Mỗi sào được chừng 8 - 10 ký đậu. Với giá 15 ngàn đồng/kg, thu hoạch xong trừ tiền thuê chỉ còn được vài chục, chưa tính công.

“Vậy thì sao đủ ăn?”, tôi băn khoăn. “Tiền đó để mua gạo, ngô. Còn thức ăn thì phải vào rừng kiếm măng, rau. Nếu có sức khỏe đi làm thuê thì mỗi ngày cũng kiếm được 5-7 chục”, chị Mà nói.

Chúng tôi đang nói chuyện thì có 2 đứa trẻ chừng 7-8 tuổi từ ngoài đường đi vào. “Tụi nó đi nhặt phân bò. Ngày cũng kiếm được 7-8 ngàn”, chị Mà khoe. “Lẽ ra, ở tuổi này, chúng phải được hằng ngày tung tăng nô đùa dưới sân trường với các bạn mới đúng chứ!”, nhìn bộ đồ lem luốc, khuôn mặt xanh xao vì thiếu ăn của 2 đứa trẻ, tôi không khỏi xót xa, thầm nghĩ.

Trẻ em ở thôn Bình Lợi

“Ở đây, chỉ riêng chuyện nước sinh hoạt thôi đã khổ lắm rồi. Cả ngàn người nhưng chỉ có 3 cái giếng đào, mùa khô, mực nước trong giếng lúc sáng sớm chỉ khoảng nửa mét. Ai cũng phải dậy từ sớm xếp hàng để lấy nước sinh hoạt cho cả ngày.

Do thiếu nước sinh hoạt nên điều kiện vệ sinh cũng rất kém, số người mắc bệnh về mắt, đường ruột khá nhiều. Đặc biệt là trẻ em, thường la lê dưới đất nên rất nhiều em mắc bệnh về da, hô hấp, suy dinh dưỡng”, ông Xứng nói.

Thay vì đến trường, hàng ngày em phải đi nhặt phân bò bán lấy vài ngàn

KHÔNG GIẤY TỜ TÙY THÂN

Mãi đến năm 2011, chính quyền địa phương mới làm được con đường cấp phối dẫn vào làng, giảm đáng kể sự khó khăn, cách trở trong việc đi lại. Cũng từ đây, làng mới có tên chính thức là thôn Bình Lợi.

Theo già làng Sùng Nam, cái tên thôn này do bà con đặt với mong muốn sẽ được bình an và cuộc sống ngày càng tốt hơn. Nhưng dù đã là một đơn vị hành chính của xã, nhưng người dân ở đây vẫn không được đăng ký hộ khẩu.

Theo ông Xứng, toàn bộ diện tích thôn Bình Lợi thuộc tiểu khu 271, do Công ty Lâm nghiệp Cư M’Lanh quản lý. “Nguyên nhân xã không chịu làm giấy tờ tùy thân cho bà con, là vì mọi người không chịu trả lại mảnh đất đã khai phá bao năm nay cho chính quyền để chuyển đến khu quy hoạch mới”, ông Xứng bảo.

Chuyện lấy vợ phải đăng ký kết hôn, đó là việc hiển nhiên. Nhưng, với người dân ở thôn Bình Lợi thì không. Nhiều người đã có cả đàn con 4 - 5 đứa nhưng chưa biết, chưa nghe đến cụm từ “đăng ký kết hôn” bao giờ. Chẳng đứa con nào có giấy khai sinh.

“Ở đây có ai có giấy tờ tùy thân đâu mà được đăng ký kết hôn. Muốn lấy nhau chỉ có lòng tin và tình người, chỉ nói, chỉ được cam kết với nhau bằng miệng thôi. Mấy năm trước trong thôn có con bé đẹp như hoa rừng ấy, nó yêu một thằng ở ngoài phố, cũng cưới đàng hoàng.

Nhưng được mấy năm nó bỏ đi mất biệt. Con bé khóc sưng mắt, ra phố tìm nó thì nó bảo không phải vợ nó. Chẳng có gì chứng minh nên nó phải lủi thủi đi về”, già làng Sùng Nam nói.

Nghiêm trọng hơn cả có lẽ là mấy trăm đứa trẻ trong thôn không được đến trường. Theo người dân thì cả thôn có trên 300 đứa trẻ đến tuổi đến trường, nhưng số được đi học chỉ đếm trên đầu ngón tay, còn lại là mù chữ.

Muốn cho con đi học cũng khó, chỉ riêng chuyện phải đi bộ gần chục cây số đến trường đã là một thử thách vô cùng lớn đối với những đứa trẻ, chưa kể chúng còn phải phụ giúp cha mẹ kiếm tiền. Dù đi học, chẳng phải đóng học phí nhưng lấy đâu tiền để mua cặp, sách vở, quần áo, giày dép?

Một trong 3 cái giếng của thôn Bình Lợi

Khi trời vừa sập tối, trùm lên thôn Bình Lợi là một màu đen tĩnh mịch, hoang vu đến lạnh người! Và, những ánh mắt trong veo, ngơ ngác của hàng chục đứa trẻ ở đây, những căn chòi rách tả tơi, phần phật trong gió cứ ám ảnh tôi mãi không thôi.