Hình ảnh minh họa nạn nhân trong dịch bệnh Cocoliztli thế kỷ 16. Ảnh: Wikipedia.
Căn bệnh bí ẩn mang tên Cocoliztli xuất hiện lần đầu vào năm 1545, sau đó tái phát vào năm 1576, mỗi lần giết chết hàng triệu người dân bản địa. Một tu sĩ theo dòng Francis từng chứng kiến dịch bệnh ghi chép lại rằng: “Từ bình minh đến khi chiều tà, các linh mục không làm gì khác ngoài di dời xác chết và ném chúng xuống mương”.
Trong chưa đầy một thế kỷ, dân số Mexico đã giảm từ khoảng 20 triệu xuống còn 2 triệu người. “Dịch bệnh đã cướp đi mạng sống của phần lớn người Mexico. Thật sự, nó quá khủng khiếp”, Rodolfo Acuña-Soto, nhà dịch tễ học từ Đại học Tự trị Quốc gia Mexico, bình luận.
Những người Tây Ban Nha được cho là đã mang hàng loạt bệnh dịch kỳ lạ vào lãnh thổ Mexico, trong đó có bệnh đậu mùa, bệnh sởi, sốt phát ban, vậy nên, các chuyên gia tin rằng Cocoliztli cũng không phải ngoại lệ. Một số người khác, như Acuña-Soto, lập luận đây có lẽ chỉ là căn bệnh sốt xuất huyết do một virus kỳ lạ tới từ Mexico. Nguyên nhân dẫn đến Cocoliztli chưa bao giờ được xác định cụ thể.
Năm 2018, các nhà khoa học phát hiện ra mẫu DNA của các nạn nhân Cocoliztli từ thế kỷ 16 có sự xuất hiện vi khuẩn Salmonella enterica hoặc vi khuẩn gây sốt phó thương hàn. Mẫu DNA lấy từ răng 11 người được chôn cất tại một nghĩa trang Mixtec lớn ở miền nam Mexico.
Một công trình khảo cổ tiên phong suy luận các phần mộ kể trên có liên quan tới dịch bệnh Cocoliztli năm 1545, và khu vực này nhiều khả năng bị bỏ hoang sau khi dịch bệnh xóa sổ phần lớn người dân tại đây.
“Răng người là nguồn DNA tuyệt vời”, Kirsten Bos, nhà nhân chủng học tại Viện Khoa học Lịch sử Loài người Max Planck, cho biết trong nghiên cứu của mình.
Tủy răng, tức phần mô mềm sống trong răng, chứa các mạch máu nên bất kỳ mầm bệnh nào từng xuất hiện trong máu cũng đều cho kết quả hiển thị trên tủy răng. Chính lớp men cứng bên ngoài đã bảo vệ những mầm bệnh đó suốt hàng thế kỷ.
Bos và các cộng sự trước đó phát hiện vi khuẩn trên răng một nạn nhân mắc dịch hạch, nhưng sự xuất hiện của vi khuẩn bệnh Cocoliztli lại đem đến những thách thức mới.
Các nhà khoa học từng chỉ ra rằng đại dịch “Cái chết Đen” bắt nguồn từ vi khuẩn Yersinia pestis, nhưng không ai biết chắc nguồn gốc bệnh Cocoliztli từ đâu.
Vì vậy, nhóm của Bos đã sử dụng một phương pháp gọi là metagenomics, giải trình tự và phân tích DNA của các vi sinh vật lấy từ môi trường mà không cần nuôi cấy chúng. Họ sắp xếp tất cả các DNA trong một mẫu xét nghiệm, sau đó lập danh sách tất cả vi khuẩn trong đó.
Một nhà nghiên cứu khi lướt qua danh sách đã phát hiện tên một vi khuẩn đường ruột thuộc loài Salmonella enterica xuất hiện khá nhiều.
Các mẫu tủy răng từ 5 người được chôn cất cùng địa điểm và chưa bị lây bệnh dịch hạch ở châu Âu thì không chứa nhiều vi khuẩn Salmonella enterica này.
Hai trong 50 bộ xương người thời kỳ Tiền Tây Ban Nha được các nhà khảo cổ tại Viện Nhân chủng học và Lịch sử Mexico tìm thấy ở thung lũng Chalco, tây nam nước này, năm 2005. Ảnh: National Post.
Bệnh sốt phó thương hàn lây truyền qua thực phẩm hoặc nước bị nhiễm phân của người bệnh. Ngày nay, nó thường bùng phát ở những nơi dân cư nghèo nàn, đông đúc.
Nhiều khả năng hoạt động di dân và canh tác nông nghiệp của người Tây Ban Nha đã khiến vi khuẩn lây lan trầm trọng hơn. Các báo cáo lịch sử được ghi chép trước khi có học thuyết về vi trùng chỉ mô tả khá sơ sài, nhưng có thể thấy các triệu chứng trên về cơ bản trùng khớp với dịch Cocoliztli.
Chẳng hạn như Fray Juan de Torquemada, một tu sĩ dòng Francis, từng ghi chép vào năm 1576 rằng: “Bệnh nhân sốt cao, liên tục, tất cả các triệu chứng đều nguy hiểm và phần lớn đều sẽ tử vong. Lưỡi khô và đen. Cơ thể thường xuyên khát nước.
Nước tiểu có màu xanh lục, xanh lá cây và đen, đôi khi chuyển từ màu xanh lục sang tái nhợt. Mạch đập thay đổi liên tục, nhanh, nhỏ và yếu, đôi khi không có dấu hiệu đập. Mắt và toàn thân ngả vàng. Giai đoạn này sẽ kèm theo chứng mê sảng và co giật.
Sau đó, các nốt cứng gây đau xuất hiện phía sau một hoặc cả hai tai, cùng với những cơn đau tim, tức ngực, đau bụng, kiết lỵ, run rẩy và bồn chồn”.
Trong khi đó, Acuña-Soto vẫn bảo vệ giả thuyết của mình rằng dịch bệnh Cocoliztli bắt nguồn từ bệnh sốt xuất huyết do vi khuẩn. Ông cho biết trong các tài liệu lịch sử được ghi lại, vi khuẩn Salmonella chưa từng gây ra dịch bệnh nào nghiêm trọng như Cocoliztli.
