Ca khúc "Thằng Cuội" sáng tác năm 1953.
Cổ tích Trung thu không chỉ có ý nghĩa “nhân nguyệt lưỡng đoàn viên”, mà đã trở thành một ngày tết của tuổi thơ. Cổ tích Trung thu gắn liền với phá cỗ đón trăng, rước đèn, xem múa lân và câu chuyện huyền thoại về nhân vật Hằng Nga và “thằng Cuội ngồi gốc cây đa”. Vì vậy, cổ tích trung thu cũng là đề tài thú vị cho các sáng tác âm nhạc.
Ca khúc dành cho thiếu nhi xuất hiện sớm nhất giúp trẻ em mường tượng cổ tích Trung thu là bài hát “Thằng Cuội” của nhạc sĩ Lê Thương (1914-1996). Sáng tác năm 1953, “Thằng Cuội” đã có một hành trình chinh phục công chúng hơn 70 năm. Ca từ ngộ nghĩnh của “Thằng Cuội” góp phần xây dựng một thế giới mơ mộng cho trẻ em: “Bóng trăng trắng ngà/ Có cây đa to/ Có thằng Cuội già/ Ôm một mối mơ/ Lặng im ta nói Cuội nghe. Ở cung trăng mãi làm chi?”.Hình ảnh chú Cuội sau bài hát của nhạc sĩ Lê Thương, tiếp tục xuất hiện trong nhiều ca khúc khác. Ca khúc “Trăng thu” của nhạc sĩ Doãn Nho cũng nhắc đến chú Cuội một cách thân mật: “Trăng thu trăng thu/ Khung tròn vảnh vảnh/ Đầy như mâm bánh/ Mắt như người tỉnh mộng/ Ô kìa chú Cuội/ Có chơi rước đèn/ Mặc quần áo mới/ Xuống đây cùng em”.
Mặc dù chú Cuội được truyền thuyết miêu tả là một người nói dối, nhưng chú Cuội bay theo gốc đa lên mặt trăng vẫn để lại nhiều thương xót cho nhân gian. Từ bài thơ “Vầng trăng cổ tích” của nhà thơ Đỗ Trung Quân, nhạc sĩ Phạm Đăng Khương đã phổ nhạc thành ca khúc cùng tên, trong đó chú Cuội được trẻ em thăm hỏi khá ân cần: “Bà ơi, chú Cuội có nhớ nhà không/ Sao như cháu thấy chú đang xuống trần/ Nghìn năm rồi nhỉ, bên gốc cây đa/ Cuội ơi em hỏi, trăng non hay già”.
Bức tranh "Đón trăng trung thu" của họa sĩ Nguyễn Thị Hiền.
Hầu hết những ca khúc viết về cổ tích Trung thu đều hướng đến trí tưởng tượng phong phú của trẻ em. Năm 1974, nhạc sĩ Phạm Duy (1921-2013) đã sáng tác ca khúc “Ông trăng xuống chơi” với một phong cách độc đáo. Ngoài giai điệu rộn ràng, ca khúc “Ông trăng xuống chơi” còn mang thông điệp khác biệt về quan niệm thẩm mỹ.
Ca khúc “Ông trăng xuống chơi”, chia làm hai đoạn. Đoạn thứ nhất, khi ông trăng xuống chơi thì được ban tặng mọi thứ: “Ông trăng xuống chơi cây cau, thì cau sẽ cho mo/ Ông trăng xuống chơi học trò, thì học trò cho bút/ Ông trăng xuống chơi ông bụt, thì ông bụt cho chùa/ Ông trăng xuống chơi nhà vua, thì nhà vua cho lính/ Ông trăng xuống chơi đền thánh, thì cụ chánh cho mõ/ Ông trăng xuống chơi nồi chõ, thì nồi chõ cho vung/ Ông trăng xuống chơi cành sung, thì cành sung cho nhựa/ Ông trăng xuống chơi con ngựa, thì con ngựa cho tàu/ Ông trăng xuống chơi cần câu, thì cần câu cho lưỡiÔng trăng xuống chơi cây bưởi, thì cây bưởi cho hoa/ Ông trăng xuống chơi vườn cà, thì vườn cà cho trái/ Ông trăng xuống cô gái đẹp, thì gái đẹp cho chồng/ Ông trăng xuống anh đàn ông, thì đàn ông cho vợ”.
Bức tranh "Trung thu" của họa sĩ Lê Thiết Cương.
Đoạn thứ hai, những món quà được cho, ông trăng đều trả lại tất cả: “Ông trăng trả vợ đàn ông/ trả chồng cô gái/ trả trái cây cà/ trả hoa cây bưởi/ trả lưỡi cần câu/ trả tàu con ngựa/ trả nhựa cành sung/ trả vung nồi chõ/ trả mõ ông chánh/ trả lính nhà vua/ trả chùa cho bụt/ trả bút học trò/ trả mo cây cau”.
Suốt nửa thế kỷ qua, sự cho – trả của ca khúc “Ông trăng xuống chơi” tạo hào hứng cho tuổi thơ mà còn gợi nhiều suy tư cho người lớn. Sự cho – trả ấy khẳng định, vầng trăng Trung thu là một vẻ đẹp thuần khiết, lương thiện và trong lành.
