Nguyễn Trọng Tạo đã trở thành một nhà thơ vượt qua đề tài chiến tranh vốn dĩ là chủ đạo của thế hệ nhà thơ chống Mỹ, gặt hái được nhiều thành tựu trong sáng tác thời hậu chiến kể từ thập niên tám mươi của thế kỷ trước đến nay. Anh là người dấn thân. Sự dấn thân đã mang đến cho anh sự kính trọng của độc giả và nhiều đồng nghiệp, nhưng cũng vì thế, anh gặp không ít cay đắng.
 |
| Nhà thơ Nguyễn Trọng Tạo (1947-2019) |
Tôi đặc biệt chú trọng đến bài thơ “Tản mạn thời tôi sống” của Nguyễn Trọng Tạo được viết năm 1981, khi đó anh mới ngoài ba mươi tuổi. Theo tôi bài thơ ấy đã trở thành một trong những bài thơ nổi bật của thập kỷ tám mươi thế kỷ trước. Ở đó ta gặp một giọng thơ mới mẻ, một cách nhìn và tái tạo cuộc sống không giống ai, đề cập đến một hiện thực đau đớn, trần trụi, phơi bày cái nghèo nàn, cái hoang mang, sự thất vọng và cả sự sụp đổ thần tượng một thời. Đó thực chất là một cách “nhìn thẳng vào sự thật”, một cách vượt thoát khỏi những dư tưởng thời chiến tranh, vượt thoát khỏi những giáo điều để đưa thơ vào thế tục.
Có lần, trong căn phòng chật chội toàn sách là sách của anh trên tầng sáu của một khu chung cư cũ ở phố Phương Mai, tôi đã hỏi anh về hoàn cảnh sáng tác và số phận của bài thơ “Tản mạn thời tôi sống”. Nguyễn Trọng Tạo nhấp một ngụm rượu nhỏ. Anh lặng đi giây lát. Thoáng một chút buồn khi hồi ức trở về… Rồi anh kể: Bài thơ được viết nhanh trong một đêm ở khu tập thể Vân Hồ năm 1981. Như một kẻ lên đồng, anh đã miệt mài quên cả thời gian, quên cả chính mình. Câu chữ cứ thế tuôn chảy ra đầu ngọn bút. Viết một hơi, khi đặt dấu chấm hết cho bài thơ dài có dáng vẻ trường ca này, anh đọc lại thấy lòng như bàng hoàng. Bài thơ làm cho chính anh cũng thấy choáng váng. Biết rằng nó hay, nhưng sao trong lòng vẫn hết sức băn khoăn… Anh gọi người bạn thân cùng phòng là nhà thơ Nguyễn Hoa dậy. Hai người bạn pha trà, ngồi uống và cùng đọc lại bài thơ. Nguyễn Hoa nghe xong im lặng một lúc lâu ra chiều nghĩ ngợi rồi nói chậm rãi: “Hay… nhưng sợ rằng không in được đâu”.
Bài thơ sau đó được “xuất bản miệng” cho nhiều bạn hữu cùng nghe. Rất nhiều người đã gật đầu tán thưởng. Rồi như có một cơ duyên, nhà văn Hoàng Minh Châu đã quyết định cho in bài thơ này trên báo văn nghệ. Vừa in ra, dư luận đã râm ran. Trong văn giới và trong độc giả người ta truyền tay nhau đọc và bình luận. Nhưng sau đó không lâu là sự phản hồi từ một số người quản lý… Nguyễn Trọng Tạo bắt buộc phải tham gia những cuộc họp, phải bị kiểm điểm… Những định kiến lạ lùng bắt đầu bắt đầu giáng xuống chàng thi sỹ trẻ.
Cuộc sống trở nên buồn bã, lạnh giá đến nỗi có lúc Nguyễn Trọng Tạo đã định kết thúc cuộc sống của mình bằng hai khẩu súng ngắn... Anh cầm khẩu súng trên tay, đớn đau với những oan khiên kỳ lạ của lòng mình… Những băn khoăn và se thắt dội lên trong cái khoảnh khắc ngặt nghèo ấy, và tình yêu cuộc sống bỗng dâng tràn cuộn xiết trong tim đã kịp kéo anh lại sự sống dù nó cùng cực, cay đắng đến tận cùng. Cuối cùng anh đã tra súng vào bao, mím môi lại, tự nhủ: “Mình không thể chạy trốn cuộc sống như thế này được. Mình không thể từ bỏ cuộc sống một cách vô lý như thế. Hãy tiếp tục sống và đón nhận tất cả”.
Sau đó, Nguyễn Trọng Tạo chấp nhận lệnh điều động vào công tác ở Nhà văn hóa quân khu Bốn, anh buộc phải bỏ dở việc học ở trường viết văn Nguyễn Du khi chỉ còn một thời gian ngắn nữa là tốt nghiệp. Đó là những ngày khởi đầu cho chuỗi gian lao của anh suốt mấy năm trời. Những đổ vỡ trong cuộc sống gia đình, rồi người em gái bị nhiễm độc máu khiến anh phải dồn hết sức lực xoay xở bằng mọi cách để có tiền chữa bệnh cho em. Cuối cùng Nguyễn Trọng Tạo đã vượt qua và tiếp tục có những sáng tác mới.
 |
| Nhà thơ Nguyễn Trọng Tạo và Nhạc sĩ Văn Cao |
Tập “Đồng dao cho người lớn” là một nỗ lực lớn của Nguyễn Trọng Tạo trong việc xác lập giọng điệu và thi pháp thơ của riêng mình. Và đúng như một số nhà nghiên cứu đã nói, đến “Đồng dao cho người lớn” Nguyễn Trọng Tạo đã hiện rõ một phong cách độc đáo trong bản đồ thơ Việt cuối thế kỷ hai mươi.
Đời Nguyễn Trọng Tạo có nhiều nghịch lý. Chưa đến mười tuổi anh đã phải chứng kiến nỗi đau khi gia đình gặp nạn trong cải cách ruộng đất. Bố anh là một nhà nho thông tuệ, biết chữ hán và chữ pháp, hiểu văn chương đông tây, kim cổ, nhưng rồi đã bị thất thế và làm nghề thợ xây cho đến cuối đời. Nhà cửa và tài sản của gia đình anh gần như bị tịch thu hoàn toàn, chỉ còn lại mấy cuốn sách mà thôi. 14 tuổi, Nguyễn Trọng Tạo đã làm thơ sau khi đọc được cuốn sách viết về Hàn Mặc Tử và những câu thơ thần diệu của Hàn đã làm bật lóe lên tài năng thơ trong anh. Bài thơ đầu tiên thấm đẫm chất thơ mới và mãi gần ba mươi năm sau mới in được.
Hồi nhỏ Nguyễn Trọng Tạo học giỏi cả văn và toán. Lẽ ra anh đã là học sinh chuyên toán của Nghệ An, nhưng rồi do địa phương (cố tình) làm thủ tục chậm mà anh phải học tiếp ở quê nhà. Khi thi tốt nghiệp cấp ba, anh được điểm cao nhưng lại bị kỷ luật cho rớt tốt nghiệp vì tội chép bài cho bạn…
Ai gặp Nguyễn Trọng Tạo cũng thấy mình được vui lây. Tính anh hòa đồng, giản dị và hết lòng với bạn bè. Người ta thấy anh hát, anh cười và trò chuyện, sẻ chia về chuyện đời, chuyện thơ. Anh dí dỏm và ít khi trầm tư. Giữa đám đông với lòng ngưỡng mộ của mọi người, anh càng thăng hoa biết mấy. Ít ai biết anh đã buồn cháy ruột cả một quãng đời thơ ấu. Cả một quãng trung niên đằng đẵng phải đối mặt với những oan khiên, những định kiến hẹp hòi, những nghĩ suy lạc hậu của một số người. Và rồi cả những nghèo nàn, cả đổ vỡ trong hạnh phúc riêng tư để lại xiết bao cay đắng. Những đêm sâu khó ngủ có khi anh giật mình trong nỗi cô đơn vây tỏa. Và chính trong tịch lặng cô đơn, trong gào réo của tâm tư, cuộn xiết của những ý nghĩ anh đã cặm cụi viết. Những tứ thơ bạo liệt, mới lạ đã xuất hiện trong những giờ khắc như lên đồng đó.
Khi gần như đã lên đến đỉnh cao sáng tạo của cuộc đời thì Nguyễn Trọng Tạo lại gặp bi kịch gia đình lần thứ hai. Cuối thập niên chín mươi của thế kỷ trước, anh từ giã Huế và trở lại Hà Nội một lần nữa. Hà Nội là bến đỗ đầu tiên và cũng là sự lựa chọn cuối cùng để anh sống và dựng xây sự nghiệp của mình. Anh tâm sự: “Hồi ở Huế ra, anh chỉ có năm triệu thôi, chính bạn bè đã cho anh vay để mua được căn hộ làm nơi ở ổn định mà sáng tác”. Nguyễn Trọng Tạo làm thơ, làm báo, viết nhạc và vẽ… Chỉ hơn một năm sau anh đã trả được nợ và cuộc sống tạm ổn. Anh lao vào công việc chung với tất cả nhiệt huyết. Nguyễn Trọng Tạo cùng bàn bạc với các nhà văn, nhà thơ có trách nhiệm cho ra đời báo Thơ. Đích thân anh trực tiếp lên maket, vẽ măng-sét, trình bày báo và làm trưởng ban biệp tập, chọn lựa bài vở cho in. Nguyễn Trọng Tạo cũng là người tích cực cho sự ra đời của Ngày thơ Việt Nam rằm tháng giêng hàng năm. Anh cũng là người vẽ lá cờ thơ đã trở thành một dấu ấn đáng nhớ trong đời sống văn chương.
Nguyễn Trọng Tạo cũng được đánh giá là một nhạc sĩ có nhiều thành công ở các ca khúc trữ tình, đượm màu sắc dân ca. Đáng nói nhất là hai tác phẩm: “Làng quan họ quê tôi” và “Khúc hát sông quê”. Những giai điệu ấy hồn hậu, da diết và lắng sâu biết mấy.
 |
| Đêm nhạc “Nguyễn Trọng Tạo – Khúc hát sông quê” đêm 10/8/2018 |
Càng có tuổi Nguyễn Trọng Tạo càng hay trở về quê. Anh bảo tình yêu quê hương càng lúc càng thẳm sâu hơn. Những lúc cô đơn anh thường trở về căn nhà nhỏ ở làng Tràng Khê, nơi anh đã sinh ra. Ở đó anh như được đối thoại với tuổi thơ xa thẳm, với linh hồn của làng quê đẹp và buồn, và anh như được gặp lại những trìu mến thân thương của những tình thân yêu máu mủ bao nhiêu đời dồn tụ lại. Anh thấy mình được an ủi, chở che, thấy lòng mình ấm áp. Nguyễn Trọng Tạo yêu quê và cũng được người quê yêu anh hết lòng. Ở Nghệ An, nhất là Diễn Châu, hầu như ai cũng biết đến Nguyễn Trọng Tạo. Ai cũng hát những bài hát của anh. Ai cũng tự hào quê hương mình có một con người tài hoa và nhân hậu đến thế.
